Nedavno pokrenuta inicijativa za rehabilitaciju Draže Mihajlovića naslanja se na Zakon o rehabilitaciji koji je Skupština Srbije usvojila aprila 2006. godine.
Prvo pitanje koje se ovde postavlja jeste da li se radi o krivično-pravnoj ili o političkoj rehabilitaciji, te da li je ovaj zakon pravni akt ili politička deklaracija. Na to pitanje se može odgovoriti kako sa stanovišta važećih normi u srpskom pravu, tako i sa stanovišta međunarodnog krivičnog prava.
Odmah treba reći da je krivično-pravna rehabilitacija već regulisana Krivičnim zakonikom Republike Srbije, a taj institut postoji i u krivičnim zakonodavstvima drugih zemalja. Zakonska definicija rehabilitacije iz člana 97. Krivičnog zakonika glasi: “Rehabilitacijom se briše osuda i prestaju sve njene pravne posledice, a osuđeni se smatra neosuđivanim”.
Zbog čega je onda bilo potrebno donositi ovaj zakon kad je rehabilitacija moguća po Krivičnom zakoniku? Zbog toga što Krivični zakonik postavlja za rehabilitaciju dva uslova koje su tvorci ovog specijalnog zakona hteli da zaobiđu:
– prvo, rehabilitacija se daje samo licima osuđenim na kaznu zatvora do pet godina, a ne i onima koji su osuđeni na strožije kazne;
– drugo, rehabilitacija se daje samo na molbu osuđivanog lica, a ne na molbu njegovih srodnika, ili pak trećih lica, što znači da posle smrti osuđenog nema rehabilitacije.
Dakle, primenom Krivičnog zakonika ne bi bilo moguće rehabilitovati pripadnike četničkog pokreta kojima su izrečene duge zatvorske kazne ili smrtna kazna i koji većinom više nisu u životu.
Međutim, pripadnike četničkog pokreta i samog Dražu Mihajlovića bilo je moguće “rehabilitovati” primenom Zakonika o krivičnom postupku, odnosno primenom instituta ponavljanja krivičnog postupka, te i sa tog stanovišta nije bilo potrebe donositi specijalan zakon o rehabilitaciji. Ali, problem je u tome što Zakonik o krivičnom postupku propisuje neke stroge pravne uslove za ponavljanje postupka. Tako, postupak se može ponoviti ako je presuda zasnovana na lažnoj ispravi ili lažnom iskazu svedoka, ako je do presude došlo usled krivičnog dela sudije, ako se pronađu nove činjenice i novi dokazi koji mogu dovesti do oslobođenja lica koje je bilo osuđeno itd.
Autori zakona o rehabilitaciji bili su svesni da se pripadnici četničkog pokreta ne mogu rehabilitovati ni primenom instituta ponavljanja postupka jer nije bilo nikakvih lažnih isprava i izjava, nije bilo krivičnih dela sudija, nema nikakvih novih dokaza i činjenica koji bi te procese doveli u pitanje. Jednom rečju, činjenično i pravno stanje je i danas isto onakvo kakvo je bilo u vreme suđenja Draži Mihajloviću i drugim pripadnicima četničkog pokreta. Jedino šta se promenilo u odnosu na to vreme jeste vrednosni sud: skupštinska većina koja je usvojila ovaj zakon očigledno smatra da masovni pokolji civilnog stanovništva, detaljno opisani u presudi Draži Mihajloviću, nisu ratni zločini ako to “naši” rade “njihovim”. Kako je to nešto što je suprotno važećem zakonodavu Srbije, bilo je nužno da se ono zaobiđe donošenjem jedne političke deklaracije pod nazivom Zakon o rehabilitaciji.
Ovaj zakon krši jedno od osnovnih načela krivično-pravne rehabilitacije, a to je da rehabilitacija zavisi od težine izvršenog krivičnog dela. Očigledno, zakon je smišljen radi toga da se izvrši rehabilitacija upravo onih koji su osuđeni za teška krivična dela, uključujući tu i zločine protiv čovečnosti. To se posebno vidi iz formulacije člana 1 zakona u kome se, kao ključni i jedini uslov za rehabilitaciju, propisuje da je neko lice osuđeno iz ideoloških ili političkih razloga. U zakonu uopšte mema merila putem kojih sud treba da utvrdi da li je neko lice osuđeno iz ideoloških ili političkih razloga, ili pak zbog krivičnog dela ubistva ili silovanja, što znači da sud nije ni ovlašćen da se u to upušta. Dovoljno je da predlagač rehabilitacije kaže da je to lice osuđeno od strane njegovih ideoloških i političkih protivnika i sud mora da odobri rehabilitaciju.
Kada bi ovaj zakon mogao da se primenjuje u inostranstvu, onda bi po njemu bilo moguće tražiti i dobiti rehabilitaciju za Musolinija, za nacističke vođe kojima je suđeno u Nirnbergu, za Ajhmana i za druge osuđene zbog ratnih zločina. Jer, oni koji su njima sudili bili su ideološki i politički protivnici fašizma, a za jednog sudiju i jednog tužioca u Nirnbergu, kao i za partizanskog “pukovnika Valerija”, koji je likvidirao Musolinija, pouzdano se zna da su bili komunisti. Zar je potreban veći dokaz da su svi oni osuđeni iz ideoloških i političkih razloga?
Ali, za ovakvim primerima ne moramo ići van ovih prostora.
Uzmimo, primera radi, slučaj onoga popa iz Pljevalja koji je tokom rata zaklao šest žena, među njima i majku glumca Miše Janketića, a koga su partizani zatim streljali, da li na osnovu neke formalne presude ili ne, to sada nije bitno. Srpska pravoslavna crkva je tog popa proglasila za mučenika, što je dovoljan dokaz da je on lišen života iz političkih i ideoloških razloga. Ako se tome doda i činjenica da je pop lišen života od strane partizana, koji su bili notorni politički i ideološki protivnici crkve, onda je jasno da njegovoj rehabilitaciji po ovom zakonu ništa ne stoji na putu.
Sa stanovišta međunarodnog prava zakon o rehabilitaciji predstavlja direktno kršenje opšteprihvaćenih normi međunarodnog krivičnog prava o kažnjavanju ratnih zločina i zločina protiv čovečnosti, kao i o nezastarevanju krivičnog gonjenja za ta dela.
Pre svega, suđenje Draži Mihajloviću i drugim pripadnicima četničkog pokreta bila je međunarodna obaveza Jugoslavije kao članice antifašističke koalicije. Još dok je rat trajao saveznici su na više susreta i konferencija na vrhu (Moskva, Teheran, Potsdam itd) kao jedan od glavnih zajedničkih zadataka utvrdili kažnjavanje ratnih zločinaca, što je sve dobilo pravni izraz u Sporazumu o osnivanju Međunarodnog vojnog suda, kojem je pristupila i Jugoslavija.
A uoči suđenja nacističkim zločincima u Nirnbergu, Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je rezoluciju XXXIX kojom je obavezala sve članice Ujedinjenih nacija da odmah preduzmu sve potrebne mere kako bi ratni zločinci bili “uhapšeni i isporučeni organima gonjenja država na čijim su teritorijama zločine počinili”.
Zagovornici rehabilitacije Draže Mihajlovića tvrde da on nije osuđen zbog ratnih zločina već zbog borbe protiv partizana. Ta tvrdnja je isto toliko tačna kao kada bi se reklo da nacistički zločinci nisu osuđeni zbog ratnih zločina već zbog borbe protiv saveznika. Doduše, u presudi Draži Mihajloviću moguće je naći izvesne procesne nepreciznosti, kao što je to moguće naći i u suđenjima drugim ratnim zločincima. Drastičan primer u tom pogledu je slučaj Adolfa Ajhmana koga je izraelska tajna služba kidnapovala u Argentini, kršeći pri tom sve norme krivičnog procesnog prava. Ali, kakvog smisla ima danas raspravljati o tome, osim da se skrene pažnja sa počinjenih ratnih zločina. To što Draža Mihajlović i drugi pripadnici četničkog pokreta nisu osuđeni za zločin genocida, jeste samo pitanje tajminga. Suđenje Draži Mihajloviću završeno je jula 1946. godine a prva rezolucija Generalne skupštine UN o genocidu usvojena je 11. decembra 1946. godine. Ali, ako pravna definicija nije postojala, ne znači da i činjenično stanje nije postojalo. Stvaranje etnički čiste Velike Srbije i čišćenje državne teritorije od svih nacionalnih manjina bili su strateške orijentacije četničkog pokreta. Kako je to u praksi izgledalo pokazuje izveštaj četničkog komandanta Pavla Đurišića od 13.02.1943. upućen Draži Mihajloviću: “Akcija u Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu protiv Muslimana izvršena je … sva muslimanska sela potpuno su spaljena… sva imovina je uništena, izuzev stoke, žita i sena… Pristupljeno je potpunom uništenju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti. Naših je bilo ukupno 22 žrtve… kod Muslimana 1.200 boraca i oko 8.000 ostalih, žena, dece i staraca. Uništeno je i sve ostalo muslimansko stanovništvo.”
Ove radnje dovoljno je uporediti sa definicijom genocida u međunarodnom krivičnom pravu, ili sa definicijom iz člana 370. Krivičnog zakonika Srbije, da bi se odgovorilo na pitanje da li je Draža Mihajlović osuđen zbog ratnih zločina ili zbog borbe protiv partizana.
Prema tome, zakon o rehabilitaciji predstavlja direktno kršenje obavezujućih međunarodnih normi o kažnajvanju zločina protiv čovečnosti, kao i kršenje samog Krivičnog zakonika Srbije. On na drastičan način krši opšteprihvaćenu normu o nezastarevanju krivičnog gonjenja za takva krivična dela, normu koja je sadržana i u članu 108. Krivičnog zakonika i u članu 34. stav 6. Ustava Srbije. U Ustavu se kaže: “Krivično gonjenje i izvršenje kazne za ratni zločin, genocid i zločin protiv čovečnosti ne zastareva”. Zastarelost i rehabilitacija su, u osnovi, podudarni pojmovi: u oba slučaja dolazi do suspenzije normi krivičnog prava. Otuda, stvaranje mogućnosti za rehabilitaciju lica osuđenih za ratne zločine predstavlja zaobilazan put ukidanja imperativne norme iz stava 6. člana 34. Ustava Srbije, pa je dužnost Ustavnog suda Srbije da ovaj zakon proglasi za suprotan Ustavu.
Ono što smo do sada rekli o pravnim aspektima rehabilitacije govori da rehabilitacija može biti individualna ili kolektivna. Prva je krivično-pravnog karkatera i daje se tačno određenom licu, bez obzira što se to čini na osnovu jedne opšte pravne norme. Druga je, međutim, pretežno političkog karaktera i daje se većem broju počinilaca određenih krivičnih dela, ili se ta dela proglašavaju za nepostojeća.
Od kolektivne rehabilitacije treba razlikovati amnestiju, koja je takođe kolektivnog karaktera, ali drugačijeg pravnog značenja: amnestija se može dati i pre osude za krivično delo, dok rehabilitacija dolazi posle osude.
Slučajevi političke rehabilitacije nastupaju uglavnom posle radikalnih političkih promena u nekoj zemlji kada na vlast dođu oni koji su bili krivično gonjeni, a dojučerašnji vlastodršci se pozivaju na krivičnu odgovornost.
Najpoznatiji ovakvi slučajevi jesu oni nakon pada fašističkih režima u Italiji i Nemačkoj, kao i kvislinških režima u okupiranim zemljama Evrope. Poznato je da su ovi režimi odmah po dolasku na vlast usvojili čitav niz svojih vanrednih i specijalnih zakona po kojima su mnogi građani bili osuđeni za ta nova “krivična” dela. Naravno, to pre svega važi za nacističke “rasne” zakone i zakone o progonu Jevreja, ali je bilo i drugih zakona koji predstavljaju raritet u oblasti prava. Tako je već marta 1933. godine u Nemačkoj usvojen “Zakon o odbrani od podmuklih napada na državu i partiju i o zaštiti partijske uniforme” sa predviđenom kaznom do dve godine zatvora. A jedan pijani nemački vojnik koji je pucao u Hitlerovu sliku, osuđen je na smrt i streljan.
Italijansko fašističko zakonodavstvo takođe je bilo originalno, pa je tako štrajk zabranjen kao “zločin protiv socijalnog kolektiviteta”, dok je u svim fabrikama povezanim sa vojnom industrijom uveden vojni disciplinski zakonik po kojem neopravdani izostanak sa posla od pet radnih dana nije dovodio do automatskog prestanka radnog odnosa već se smatrao dezerterstvom zbog kojeg se izricala kazna od dve do devet godina robije.
Problem rehabilitacije lica osuđenih iz ideoloških razloga različito je rešavan u Nemačkoj i Italiji. Kao što je poznato, proces denacifikacije tekao je u Nemačkoj vrlo mučno i sporo a problem rehabilitacije rešavan je uglavnom putem amnestija kojima, ni do dana današnjeg, nisu obuhvaćeni vojni begunci. U Italiji je problem rešen principijelnije i efikasnije. Zakonskim dekretom od 27. jula 1944. izvršen je radikalan raskid sa fašističkim pravosuđem i poništena sva krivična dela uperena protiv fašizma. Član 1 tog zakona glasi:
“Poništavaju se sve krivične norme usvojene radi zaštite institucija i političkih organa stvorenih od strane fašizma.
Presude izrečene na osnovu tih normi su ništave.”
Dakle, u Italiji nije izvršena generalna rehabilitacija svih osuđenih u vreme fašizma, već samo onih koji su izvršili krivična dela izmišljena od strane fašizma i uperena protiv njega.
Ovo upoređenje sa rehabilitacijama u Nemačkoj i Italiji sa sadašnjom rehabilitacijom u Srbiji može izgledati neprimereno iz jednog osnovnog razloga: u Italiji i Nemačkoj radilo se o rehabilitaciji antifašista, a u Srbiji se radi o rehabilitaciji kvislinškog i profašističkog četničkog pokreta. To je apsolutno različita vrednosna orijentacija.
Međutim, sa jednog apstraktnog teorijskog stanovišta, problem je sličan: radi se o poništavanju osuda za ona krivična dela koja neka vlast unese u krivično pravo iz ideoloških razloga. Sa tog stanovišta može se reći da su i u Krivičnom zakonu SFRJ postojala ideološka krivična dela. Radi se o grupi krivičnih dela protiv samoupravljanja. Najviše što su sadašnji zakonodavci mogli da učine, ukoliko su želeli da ostanu na terenu prava, bilo je da proglase rehabilitaciju lica koja su počinila ta krivična dela. Pošto samoupravljanje danas više ne postoji, ne postoji ni krivično delo kršenje samoupravljanja, pa je bilo moguće rehabilitovati one koji su ga u prošlosti počinili. Sva druga krivična dela koja su postojala u doba socijalističke Jugoslavije i po kojima je suđeno pripadnicima četničkog pokreta i drugim saradnicima okupatora, postoje i u današnjem Krivičnom zakoniku Srbije i za njih nikakva rehabilitacija nije moguća.
Na kraju, još jedno pitanje: šta učiniti sa slučajevima saradnika okupatora likvidiranih bez sudske odluke?
U čitavoj okupiranoj Evropi, čak i u miroljubivoj Holandiji, bilo je nakon oslobođenja masovnih pojava obračuna sa saradnicima okupatora i to ne od strane nekih organa vlasti i zvaničnih lica, već od strane običnih građana. Naime, sami građani su vrlo dobro znali ko je među njima tokom okupacije lagodno živeo, ko je došao do nekog bogatstva, ko se družio sa nemačkim oficirima, bio na banketima, pevao njihove pesme i sl. Kada su Nemci otišli, građani su svoj gnev usmerili prema tim osobama, upadali im u kuće, prepoznavali ih na ulici, ponižavali i tukli, a ne retko i linčovali.
Naravno, zakon linča nije nikada bio izraz prava i verovatno je u tim obračunima bilo i osoba koje su nesrazmerno ili neopravdano kažnjene. Uprkos tome, nigde nije stvoren takav institucionalni mehanizam za kolektivnu rehabilitaciju kvislinških snaga, kao što je to učinjeno u Srbiji.
Da zaključimo:
1. Zakon o rehabilitaciji nije nikakav pravni akt već izraz političke samovolje i osionosti sledbenika kvislinških snaga koje tim zakonom i onim o izjednačavanju četnika i partizana žele da izvrše prekrajanje istorije. To što on nosi naziv “zakon” ne znači da je zaista zakon i pravni akt, kao što ni “Marfijev zakon” nije nikakav zakon i pravni akt.
2. Ovaj zakon predstavlja flagrantno kršenje međunarodnih konvencija o kažnjavanju krivičnih dela protiv čovečnosti koje je Srbija prihvatila i po kojima nema zastarelosti krivičnog gonjenja za takva dela, pa sledstveno tome ne može biti ni rehabilitacije.
3. Ovim zakonom povređen je krivično-pravni sistem Srbije, uključujući i odredbe Ustava Srbije, te on mora biti proglašen za neustavan.
4. Ovaj zakon i onaj o izjednačavanju četnika i partizana predstavljaju pokušaj političkog krijumčarenja, tj. pokušaj da se u antifašističku tradiciju Evrope ubace kvislinški elementi, te stoga Evropska unija treba od Srbije da zahteva ukidanje ta dva zakona, kao uslov za nastavak evropskih integracija.
Tekst je pročitan na protestnom skupu povodom pokrenutog sudskog postupka za rehabilitaciju Draže Mihailovića 19.05.2009.
Autor je član Glavnog odbora Saveza antifašista Srbije
Peščanik.net, 19.05.2009.
REHABILITACIJE U SRBIJI