Nakon Balkanskih ratova (1912-13) i širenja Kraljevine Srbije na teritoriju današnje Severne Makedonije, zadatak srpske crkvene organizacije u novim oblastima bio je „političko ujedinjenje makedonskog naroda sa srpskim u jednu nacionalnu celinu“.1 Zadatak se sprovodio suzbijanjem bugarskog uticaja – koji se ostvarivao preko bugarske egzarhije – i potiskivanjem i negiranjem makedonske „nacionalne ideje“.2 Nacionalni zadatak srpske crkve biće osujećen tek crkvenim raskolom (započet je ubrzo posle oslobođenja 1945. a ozvaničen 1967), ali će prvobitni politički cilj ostaviti snažan pečat i u akademskim radovima pisanim decenijama kasnije: „Pitanje takozvane ’Makedonske crkve’ potresa Srpsku pravoslavnu Crkvu i nacionalnu svest srpskog naroda u celini (kurziv, V.V.) preko pola veka“.3 Potres svesti je usledio zbog nedovršenog posla. Ipak, danas je ta, da tako kažemo, crkveno-nacionalna svest nekako uspela da izađe iz stanja potresa i pometnje i progovori drugačijim jezikom.
U saopštenju sabora SPC-a od 16. maja, izdatom povodom akta sinoda Makedonske pravoslavne crkve Ohridske arhiepiskopije, kojim se izražava spremnost te crkvene organizacije da prihvati kanonski status široke autonomije u okviru SPC-a iz 1959. godine, sabor je javnost upoznao sa sledećim odlukama.
Uspostavlja se puno liturgijsko i kanonsko opštenje između dve crkvene organizacije, prekinuto „jednostranim proglašenjem autokefalnosti 1967. godine“. S obzirom da to znači uspostavu kanonskog poretka (odnosno zakonitog crkvenog poretka) na celokupnoj teritoriji SPC-a, „dijalog o budućem i eventualno konačnom statusu eparhija u Severnoj Makedoniji nije samo moguć, nego je i celishodan, legitiman i realan“. U dijalogu će se SPC voditi isključivo „eklisiološko-kanonskim i crkveno-pastirskim načelima“, ne mareći pritom za „’realpolitičke’, ’geopolitičke’, ’crkvenopolitičke’ i druge slične datosti“, niti za „jednostrane inicijative i ne podležući ničijim uticajima ili pritiscima“. Sabor neće ograničavati sestrinsku Crkvu u pogledu imena i opsega njene kanonske jurusdikcije (teritorije) posle rešavanja njenog statusa. Drugim rečima, jedinstvo između SPC-a i MPC-a je uspostavljeno da bi potonja dobila autokefalni status od strane SPC-a.
Ovo će potvrditi i makedonski arhiepiskop Stefan. On je na zajedničkoj liturgiji sa patrijarhom Porfirijem i drugim episkopima dve crkve u Hramu Svetog Save u Beogradu 19. maja rekao da na ovom zasedanju sabora očekuje i priznanje autokefalnosti MPC-a. Makedonski episkopi su iznenada shvatili da do rešenja njihovog crkvenog statusa može dođi samo ako prihvate način i postupak njegovog rešavanja na kojem je srpska crkvena strana oduvek insistirala, iako su se decenijama tome opirali. Srpska crkva tim postupkom može biti zadovoljna, jer on izražava uvažavanje njenog kanonskog poretka koji je uspostavljen ujedinjenjem delova srpske crkve 1920, nakon osnivanja Kraljevine SHS, i priznanjem tog čina tomosom izdatim od strane Vaseljenske patrijaršije 1922. U situaciji velikog raskola između Moskovske i Vaseljenske patrijaršije i opšte kanonske nesigurnosti u pravoslavlju, ovo je velika pobeda za SPC. Ali u kakvim su političkim okolnostima makedonski episkopi došli do takve spoznaje i smirenja pred svojom srpskom sabraćom?
Videli smo da je iz srpske crkveno-političke perspektive pre više od jednog veka na snagu stupilo državno jedinstvo koje je trebalo da rezultira nacionalnim jedinstvom sa srpskim predznakom. Danas je takođe na snazi jedinstvo, ali se ono ogleda u protivljenju evropskih zemalja i SAD-a ruskoj agresiji na Ukrajinu. Srbija, predvođena Aleksandrom Vučićem, nije deo tog jedinstva i većina građana sa simpatijama gleda na ruski antizapadni osvajački rat. U tome ih slede i vladike SPC-a sa kojima se Vučić sastao.
Međutim, da li to onda znači da će sada SPC, zbog jedinstva sa MPC-om, sveštenstvo i pravoslavne vernike u Severnoj Makedoniji uvući u antizapadni narativ i rusku sferu uticaja? Takav razvoj situacije je teško zamisliti u državi članici NATO pakta sa višegodišnjom nedvosmislenom proevropskom politikom. Zato su „nečiji uticaji“ ipak bili presudni da do crkvenog jedinstva dođe i da se odmah daju garancije kako će to jedinstvo dovesti do autokefalije MPC-a. Stoga što trenutni evropski geopolitički interesi nalažu da se na zapadnom Balkanu reše nesuglasice i tako zatvori prostor ruskom uticaju. Velika je verovatnoća da će do priznanja autokefalije doći vrlo brzo, možda i na ovom saboru, kako očekuje arhiepiskop Stefan.
Srpska crkva je svoju misiju u Makedoniji započela negiranjem i potiskivanjem makedonskih nacionalnih osećanja. Vremenom je svoja shvatanja menjala, tako da se danas ne protivi – za razliku od Vaseljenske patrijaršije – da se tamošnja crkva nazove makedonskom. To bi značilo da je SPC u potpunosti prihvatila jugoslovenske tekovine nacionalne emancipacije tek nakon raspada zajedničke države. Nadajmo se da joj neće biti potrebno toliko vremena da prihvati i neke od evropskih tekovina.
No, nisu li u tom pravcu već učinjeni prvi koraci? Obećanjem autokefalije srpski episkopi su izašli u susret političkoj potrebi da se region zapadnog Balkana što više konsoliduje u odnosu na potencijalnu pretnju od ruske destabilizacije. Što za početak uopšte nije loše.
Peščanik.net, 21.05.2022.
Srodni link: Vladimir Veljković – Izazovi bez odgovora
