Ko je ubio Jovana Skerlića?

Uz knjigu Momčila Đorgovića „Ko je ubio Jovana Skerlića? Politika u zemlji „zbežalih““, Laguna 2022.¹

Iako još bez uticaja na širu društvenu javnost, dijalog o Srbiji danas veoma je intenzivan. Učesnici dijaloga različito su motivisani, ali jedinstveni u težnji da dođu do odgovora na pitanje: Kako je Srbija na razmeđu 20. i 21. veka dospela u stanje koje ima karakteristike istorijske krize, bez nagoveštaja jasnih perspektiva da iz krize izađe? Traženje odgovora ide, uglavnom, u tri pravca. Razlozi se nalaze u spoljnom i unutrašnjem neprijatelju; u kontinuitetu razvoja Srbije u novijoj istoriji koji je doveo do sloma; u kritičkom preispitivanju uvek složene prošlosti.

Posle smrti Josipa Broza Tita u proleće 1980. godine, kriza jugoslovenske države bila je otvorena. Ponuđena su dva rešenja za izlazak iz krize. Slovenačko rešenje: ekonomske i političke reforme, reforma Saveza komunista Jugoslavije (napuštanje principa demokratskog centralizma, partijski pluralizam i izborna konkurencija), te okrenutost prema zapadnoj Evropi u uslovima prestanka blokovske podele sveta. I srpsko rešenje: centralizacija Republike Srbije (ukidanje autonomnih pokrajina Kosovo i Vojvodina kao konstitutivnih činilaca jugoslovenske federacije), položaj Srbije u Jugoslaviji u skladu sa relativnom većinom pripadnika srpskog naroda i adekvatno njegovim žrtvama u ratovima za stvaranje prve i druge Jugoslavije, ili – rešenje srpskog pitanja kao državnog pitanja uz promenu unutrašnjih granica, obuhvatanje srpskih teritorija na kojima žive pripadnici srpskog naroda. Ponuđeni predlozi su doveli do društvenog konsenzusa u Sloveniji i Srbiji, ali i izazvali podeljenost u drugim jugoslovenskim republikama. Radikalna udaljenost tih koncepata dovela je do raspada SKJ kao integracionog činioca jugoslovenske (partijske) države, zatim ratova u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu i na kraju do nestanka jugoslovenske države, uz velike ljudske i materijalne gubitke i dugoročno nepoverenje između novih, međunarodno priznatih država, za šta Srbija snosi primarnu odgovornost. Posledice su: njena međunarodna izolacija i sankcije, moralni i intelektualni pad i gubljenje međunarodnog kredibiliteta, demografske promene: masovni odlazak mladih iz zemlje (otpor mobilizaciji, nedostatak egzistencijalne perspektive) i starenje stanovništva. Promena režima u Srbiji, uz međunarodnu podršku, nagoveštaj reforme „na smrt bolesne ekonomije“ i razorenog društva brzo je zaustavljena. Raspršene su iluzije, u svetu i u zemlji, o brzom uključivanju Srbije u evropske integracije, koje su duh vremena. Ubistvo reformatorskog premijera, modernog zapadnoevropskog intelektualca, dovelo je do konsolidacija društvene strukture nastale u ratovima (ekonomska i politička moć) i odbacivanja kritičkog odnosa prema neposrednoj prošlosti (genocid, etnička čišćenja, ratni zločini, pljačka). Sa stanovišta novostvorene društvene strukture, neprijateljska, „suprotna nacionalnom interesu“ unutrašnja politika je zapravo stara politika novim sredstvima. Spoljna politika je neprecizna: oslonac na zapadnu Evropu i SAD, Rusiju i Kinu. Prividno konfuzno postjugoslovensko i postkomunističko stanje u Srbiji ima, međutim, svoju političku logiku. Da bi to postalo jasno, bilo je potrebno vreme, tj. da efekti nepromenjene političke paradigme na oba spektra (i vlast i opozicija) prodube istorijsku krizu.

***

Pomenuti dijalog o Srbiji danas vodi se poglavito preko knjiga. One se, međutim, malo čitaju, te nedovoljno utiču na promene mišljenja, stranačke programe i orijentacije biračkog tela. Ipak, dugoročno gledano, dijalog je ohrabrujući. U njemu sporo, jer brže iz mnogo razloga nije moguće, sazreva razumevanje istorijske geneze krize koja je prva pretpostavka za početak izlaženja iz nje.

***

U toku poslednjih 50 godina objavljeni su mnogi sa namerom sklonjeni, ili iz nemara zatureni istorijski izvori. Mnogi akteri događaja iz dalje i bliže prošlosti objavili su svoje dnevnike i memoare, kao i prepisku. U srpskoj istoriografiji, koja je već od početka 80-ih godina 19. veka, u suštini, pluralna (romantičarska, zasnovana na mitu i kritička, tj. zasnovana na istorijskim izvorima), istoričari svih generacija objavljuju danas dela na kojima su radili po 15-20 godina. Jednom reči, katarza pisanjem, kako bi rekao Radomir Konstantinović. Različite su istoriografske škole, različiti pristupi i interpretacije prošlosti. Kako onda ustanoviti šta je istorijska istina? Mora biti jasno da to nije jednostavno, da kao kriterij istorijske istine ostaje istoričnost, i to ne samo u istorijskoj nauci. To znači: vreme, prostor, ljudi, kao okvir realne prošlosti. Naravno, ne mogu se isključiti ni pretpostavke tipa „šta bi bilo da je bilo“. Ideološka i politička pristrasnost tumačenja, revizije (ne samo kao rezultata novih saznanja, već namernog krivotvorenja činjenica) i falsifikati. Na osnovu istoričnosti kao metoda moguće je razlikovati istoriografiju kao servis države, ideologije i politike, od istoriografije kao racionalnog saznanja prošlosti u ime neponavljanja grešaka. Svako od ovih shvatanja prošlosti ima svoje korene, i latentno je prisutno u savremenosti. Zato je naučni dijalog neophodan. Na različite načine, nastojim da u dijalogu i sama učestvujem. Rezultate vlastitih proučavanja izlažem kritičkom sudu stručne javnosti. Recenzijama, predgovorima, pogovorima i prikazima knjiga istoričara, ali i pripadnika drugih profesija koji o prošlosti pišu, osvrćem se na rezultate drugih. Najčešće, pa i u slučaju knjige Momčila Đorgovića Ko je ubio Jovana Skerlića? činim to u dijaloškoj formi. U dijalogu se ogledaju različite perspektive prošlosti i različiti metodi njenog proučavanja. Dijalog čitaocu sugerira složenost: prošlost nije svodiva ni na jednu od svojih novih dimenzija.

***

U savremenoj intelektualnoj eliti u Srbiji retko ko je tako zaokupljen strašću da objasni kako je Srbija dospela u stanje u kome se danas nalazi kao Momčilo Đorgović (Kruševac, 1949). Školovan na Filozofskom fakultetu u Beogradu, po profesiji novinar i publicista, urednik i izdavač. Za nešto više od 30 godina napisao je 7, a objavio 6 knjiga. Naslovi i sadržaji knjiga otkrivaju pokretačku snagu Đorgovićeve strasti da razume i objasni slučaj Srbije. To je, meni se čini, povređeno nacionalno osećanje zbog pogrešnih izbora i propuštenih mogućnosti političkih elita u zemlji. I zbog odlučujućeg uticaja spoljnih činilaca, tj. Velikih sila (Otomanska imperija, Austrougarska, Rusija). Odatle se može krenuti u dva pravca. Ka dokazivanju kontinuiteta politike koja je vodila istorijskom slomu na razmeđu između 20. i 21. veka. I u otkrivanju mogućnosti koje su poražene, ali su postojale, i tokom svog dužeg ili kraćeg trajanja, takođe uticale. Njihovo potiskivanje i prekrivanje zaboravom, vodi ka čišćenju prošlosti, odnosno njenom svođenju na ono što je prevladalo, odnosno kao na ono što je bilo jedino moguće.

U svojim knjigama Đilas – vernik ili otpadnik, 1989; East or West, West or East (2007); Srpski valcer (2010); Uspon i pad Titove Jugoslavije i Rankovića na Brionima (2011); Tragedija jednog naroda (2016); Opanci i železnica (2021), Đorgović, u osnovi, sledi onaj pravac koji insistira na politici kontinuiteta u novijoj istoriji Srbije. Čini se ponajviše u rukopisu knjige Ko je ubio Jovana Skerlića? Politika u zemlji „zbežalih“ (Laguna 2022).

Đorgović poznaje stranu i domaću štampu u svakom od razdoblja o kojima piše. U isto vreme piše sa lakoćom jednog odličnog novinara i publiciste. Uložio je veliki napor da ostvari uvid u dela svetske i srpske istoriografije, pa i u po neke istorijske izvore. On polemiše sa delima srpskih istoričara od autoriteta (Andrej Mitrović, Prodor na Balkan i Srbija 1908-1918, 2011; Đorđe Stanković, Nikola Pašić i jugoslovensko pitanje 1-2, 1985; kao i sa Radomirom Konstantinovićem, autorom kultne knjige Filozofija palanke,1969).

Neki istorijski izvori (prepiska Nikole Pašića sa jednim od najvećih rusofila u Srbiji, mitropolitom Mihajlom o uklanjanju kralja Milana kao nosioca zapadne orijentacije u Srbiji; Srpski zapadnjak Milan Piroćanac o spoljnoj politici Srbije)bili su za Đorgovića poput otkrića, i on je nastojao da ih predstavi javnosti. Njegovu pažnju privlačila su i dela kritičkih istoričara srednje i mlađe generacije 80-ih i 90-ih godina 20. veka. Osvrtao se na ta dela u beogradskom dnevnom listu Danas, i na taj način doprinosio njihovoj popularizaciji. To je nailazilo na odjek u čitalačkoj publici. Đorgovićeva knjiga Tragedija jednog naroda, u kojoj su sabrani i ovi njegovi osvrti, imala je u Službenom glasniku svih 5 izdanja.

***

Kako je Momčilo Đorgović pročitao Jovana Skerlića, koji je zapravo optika za noviju istoriju srpske države i društva? Polazište za odgovor na ovo pitanje potražila sam u samom Jovanu Skerliću. U nekrologu Ilarionu Ruvarcu (1905) Skerlić piše:

„Sa Ilarionom Ruvarcem srpski narod gubi jednog ne retkog, nego jedinstvenog čoveka… U svom skroz romantičarskom naraštaju našem… javio se taj čovek stroga naučna duha i najvedrije trezvenosti… kada su se kod nas pisale istorije „srpske civilizacije“ otpočeo je on svoj analitički rad verne istoriografije kritikom sitnih tipografskih i hronoloških pitanja, onaj pipav i težak posao istraživanja sitnih fakata, čija ukupnost daje strogo i pouzdano naučni karakter istoriji (podvukla LP).

Ovaj kaluđer i izabrani vladika koji je po položaju trebalo da bude tradicionalist i konzervativac, ušao je u istoriju sa besprimernom slobodom duha, kao strašan neprijatelj svega što nije istinito, kršeći bez milosti zablude i predrasude sa fanatičnom ljubavlju za istinu, golu, sirovu, punu istinu (podvukla LP) i svojim radom, po svojoj prirodi, po načinu života i ophođenja, ovaj čovek je silno iskoračio iz koloseka… To je bio potpuno i samo svoj čovek, koji je smeo ići do kraja za svojom mišlju bez obzira na posledice i na larmu duhovne svetine.“

Da li je mladi Skerlić u opisu puta Ilariona Ruvarca skicirao i sopstveni put?

Treba imati u vidu da je tek razvoj srpske istoriografije do kraja 19. i u 20. veku (pre svega radovi, ali i celokupan rad, Stojana Novakovića i Sime M. Ćirkovića) imao da pokaže da je Ilarion Ruvarac ukazao na orijentaciju, na pravac. Sa njim nije nastalo novo stanje, odnosno nije prevaziđen nacionalni romantizam. Paralelizam između romantičarske i kritičke istoriografije manifestovao se u raspravi srpskih istoričara 1879. godine. Održao se i posle penzionisanja glavnog predstavnika romantičarske istoriografije Pantelije Pante Srećkovića kao profesora na Velikoj školi. Između dva svetska rata srpska istoriografija je napredovala i, delom, postala relevantna i u svetskoj istoriografiji. Do regresa je došlo na kraju 20 veka. Paralelizam je bio imanentan političkoj i kulturnoj stvarnosti u Srbiji. To nije bila frontalna podela, svojevrsni amalgam nacionalnog romantizma i modernog nacionalizma prolazio je kroz pojedince, da bi eruptivno izbio, nimalo slučajno, u poslednje dve decenije 20. veka, kada se odlučivalo o sudbini jugoslovenske države sa kojom se srpski narod identifikovao.

***

I Jovan Skerlić je ambivalentan. On je književni istoričar i književni kritičar koji u svojim knjigama Omladina i njena književnost i Istorija srpske književnosti analizira razdoblje nacionalnog romantizma u srpskoj književnosti i veliki uticaj nemačkog romantizma na nju. U isto vreme, Jovan Skerlić je politički kritičar srpskog društva. Kao narodni poslanik, izlagao je oštroj kritici društvenu strukturu u Srbiji koja se formirala tokom Balkanskih ratova. Osvojivši ekonomsku moć (pljačka, kriminal, bankokratija), ona je osvojila i političku moć (birokratska organizacija države, partokratija, nepotizam). Osim Momčila Đorgovića o tome su pisali i drugi, ali on smatra da je snaga političke kritike Jovana Skerlića bila tolika da je mogla dovesti do pobune protiv Nikole Pašića. Pri tom, Đorgović ima naročito u vidu poslednji govor Jovana Skerlića (28. januar 1914) koji naziva testamentarnim. Međutim, bez obzira na ugled Jovana Skerlića u javnom životu Srbije, dve činjenice stavljaju na probu ovu pretpostavku.

Prvo, Nikola Pašić je već tada bio mnogo više od neprikosnovenog vođe NRS-a. Za sobom je imao: Timočku bunu 1883, šestogodišnju emigraciju 1883-1889 tokom koje je uspostavio čvrste veze sa slovenofilskim krugovima u Rusiji, a preko njih sa zvaničnom Rusijom, trijumfalan povratak iz emigracije nakon abdikacije kralja Milana 1888, apsolutnu pobedu NRS-a na izborima 1889 – Radikali su osim većine u Narodnoj skupštini imali većinu u svim državnim institucijama, osim Namesništva (država je dobila partijski karakter), dinastički prevrat 1903, Carinski rat Srbije sa Austrougarskom 1906, aneksiju Bosne i Hercegovine 1908, Balkanske ratove 1912-1913, atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu 1914, Prvi svetski rat 1914-1918, proglašenje ujedinjenja 1. decembra 1918, unutrašnje-političke sukobe oko karaktera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (proširena Srbija, ili nova država).

Drugo, Nikola Pašić se identifikovao sa Narodnom radikalnom strankom u tolikoj meri da, kako je pisao Lazar Marković, jedan od prvaka stranke, posle Pašićeve smrti 1926. od stranke nije ostalo gotovo ništa. Autoritarnost nije proizilazila, međutim, iz Pašićeve ličnosti već iz karaktera stranke. Piramidalno organizovana sa vođom na vrhu, prema kome je išlo sve odozdo na gore i odozgo na dole, stranka je po samoodređenju bila narodna, za razliku od drugih stranaka koje su smatrane vlasničkim; jedinstvena, strogo disciplinovana; koncentrisana na ostvarenje zavetnih ciljeva (osveta Kosova, dovršenje nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda). Uostalom, model stranke je nadživeo Nikolu Pašića. Održala ga je tesna povezanost programskih ciljeva NRS-a (državno ujedinjenje srpskog naroda, koje je zahtevalo jedinstvo masa i njihovu mobilizaciju za ratove). Ratovi su bili modus operandi, bez njih nije bilo moguće teritorijalno zaokruženje srpskog naroda, a to je podrazumevalo odsustvo socijalnih, kulturnih i političkih razlika unutar naroda.

Teško je, dakle, zamisliti da je oštra kritika Jovana Skerlića mogla izazvati pobunu protiv Nikole Pašića, ali je njegova iznenadna smrt, u zemlji sa toliko političkih ubistava, mogla poslužiti kao pretpostavka da on nije bio pokošen pankretitom, već da je bio otrovan.

***

Momčilo Đorgović je u svojoj knjizi o Jovanu Skerliću napravio više diskursa o ljudima i događajima iz različitih razdoblja novije srpske istorije. Razumela sam to kao njegovu nameru da pokaže da su u novijoj istoriji Srbije postojale karakteristike koje su se ciklično ponavljale i dobile karakter konstanti.

Od početka 18. veka, beogradski pašaluk je postao zemlja priliva izbeglica – zbežalih. Za jedan vek (1814-1914) stanovništvo Srbije uvećalo se od 670.000 na 2.400.000 stanovnika. Doseljenici su svoju egzistenciju obezbeđivali krčeći šume, prema nekim podacima (Holm Zundhauzen) isečeno je oko 1,7 do 2 miliona hektara šume, što je bilo više od jedne trećine teritorije tadašnje države. Zakon o zaštiti šume usvojen je tek 1891. godine. Deforetizovana zemlja deljena je na sitne posede, od čijih se prinosa, po mišljenju stranih putopisaca, nije moralo umreti, ali se nije moglo ni živeti.

Razvila se hajdučija kao način sticanja onih koji su imali manje oduzimanjem od onih koji su imali više – uz primenu nasilja, zverskih zlostavljanja i svirepih ubistava. Preko jataka, hajduci su razvili široku mrežu. Pokušaji države da hajdučiju ako ne iskoreni, a ono makar suzbije, nisu uspevali. Na poslednjem Hajdučkom procesu u Srbiji (Čačak 1897), pokazalo se da su hajduci sarađivali sa predstavnicima političkih partija, suda, štampe, sa trgovcima. Hajdučija je postajala širok ekonomski i društveni interes, a preko toga i karakteristika mentaliteta.

A zatim česti ratovi: Srpsko-turski (1876-1878), Srpsko-bugarski (1885), Balkanski (1912-1913), Prvi svetski rat (1914-1918). Ratovi su dovodili do teritorijalnog proširenja Srbije, ali i do velikih ljudskih žrtava, kao glavnog aduta za proširenje granica, i iscrpljivanja siromašne Srbije, najnerazvijenije zemlje u Evropi.

U spoljnoj politici, Srbija je, naročito posle sticanja državne nezavisnosti 1878, bila podeljena između oslonca na Rusiju i zapadnu Evropu, čijom je paradigmom smatrana Austrougarska. Interesi svih velikih sila ukrštali su se na Balkanu oko istih ciljeva: izlazak na topla mora koja su otvarala nova tržišta. Oslonjena na Rusiju, kao najveću slovensku i pravoslavnu državu, Srbija je i u unutrašnjoj politici zagovarala očuvanje ekonomskih i političkih ustanova polufeudalne i apsolutističke Rusije: opština, mir, samouprava, odnosno srpska zadruga i narodna samouprava.

***

„U Pašiću i u Skerliću“, piše Đorgović, „otkrio sam otelotvorenu suštinu dualizma koji prožima naše kulturno i društveno biće“. Ali da li taj dualizam deli Nikolu Pašića i Jovana Skerlića, ili prolazi i kroz svakog od njih? Šta je tačka podele? I Pašić je prihvatao rezultate tehničkih nauka u zapadnoj Evropi, ali ne i one tekovine koje su zapravo formirale društvenu strukturu u zapadnoj Evropi na kojoj su bile moguće i tehničke promene. Za Pašića je sloboda srpskog naroda kao celine bila važnija od slobode pojedinca kao građanina u Kraljevini Srbiji. S druge strane, da li je Jovan Skerlić odbacio, raskinuo bez ostatka sa nacionalnim romantizmom? Da bi se ovo dešifrovalo potreban je onaj „težak i pipav“ istraživački rad o kome je sam Skerlić govorio u nekrologu Ilarionu Ruvarcu. Jednom reči, treba biti istoričan.

***

Po političkim uverenjima Jovan Skerlić je bio socijaldemokrata, a zatim samostalni radikal, pripadnik Samostalne radikalne stranke koja se (1906) izdvojila iz Narodne radikalne stranke. Socijaldemokrati su Skerlića videli na desnoj strani političkog spektra u Srbiji, a samostalci na levoj strani toga spektra. On je sebe smatrao demokratom u zapadnoevropskom smislu reči. Šta je to moglo da znači zavisi od toga u kojoj meri je Skerlić bio prevazišao vlastiti dualizam: ujedinjenje srpskog naroda i razvoj realne srpske države posle 1878. kao moderne države u zapadnoevropskom smislu reči.

U govoru koji je kao 28-ogodišnjak održao beogradskim maturantima (1905), Skerlić je govorio da je srpstvo sa svih strana opkoljeno neprijateljima. Uoči Balkanskih ratova, Srpski knjiženi glasnik široko je otvorio svoje stranice za pesnike nacionalne romantike u srpskoj poeziji, a u tekstu „Sveti dani“, koji je (1. novembra 1912) objavljen na istaknutom mestu u Srpskom književnom glasniku, Skerlić piše: „I nije daleko dan kada će srpski vitezovi izbiti na naše staro zetsko primorje i kada će se iz njihovih grla zahoriti glas oslobođenja zazidane i ugušivane Srbije: More! More!“

***

Među prvim srpskim socijalistima, posle smrti Svetozara Markovića, bilo je više struja: reformatorska iz koje je i nastala NRS; socijalno-revolucionarna koja se oslanjala na terorističku organizaciju Narodna volja u Rusiji; najzad, disidentska struja koju su činili članovi Glavnog odbora NRS-a bez Pašića, na izdržavanju kazne zbog Timočke bune. Oni su iz zatvora počeli da uspostavljaju kompromis sa kraljem Milanom Obrenovićem.

Nikola Pašić je u emigraciji, pod već pomenutim uticajima (ruski slovenofili, predstavnici službene Rusije, knjiga N. J. Danilevskog Rusija i Zapad), formulisao svoje poglede, koji su se razlikovali od pogleda srpskih socijalista do smrti Svetozara Markovića.

U središtu Pašićevih pogleda bila je Rusija kao najveća slovenska i pravoslavna država. Pripadnost istočnoj crkvi, piše Pašić u raspravi Sloga Srbo-Hrvata, davala je srpskom narodu pravo na hegemoniju nad Hrvatima u eventualnoj srpskoj državi. U „kolu slovenskih sestara“, kako Pašić piše šefu Azijatskog departmana Ministarstva unutrašnjih poslova Rusije, posle Rusije je na prvom mestu video Srbiju. Orijentacija prema jugu u Balkanskim ratovima, a u Prvom svetskom ratu prema zapadu, izraz je „imperijalne imaginacije“ (Aleksandar Ignjatović, U Srpsko-vizantijskom kaliedoskopu, Arhitektura, nacionalizam i imperijalna imaginacija 1878-1941. Beograd, 2016).

Ova se orijentacija Nikole Pašića razlikuje od one koja je sadržana u kritici sporazuma beogradskih liberala sa Namesništvom posle ubistva kneza Mihaila 1868. godine. Dogodile su se velike promene u odnosu na razdoblje kada su Nikola Pašić i Svetozar Marković išli zajedno (Ujedinjena omladina srpska, Cirih, Kragujevac posle Markovićevog povratka iz Ciriha). Razdoblje bez Svetozara Markovića obeležili su Srpsko-turski ratovi, Berlinski kongres – sticanje državne nezavisnosti i teritorijalno proširenje Srbije, podela malobrojne srpske inteligencije na slovenofile i zapadnjake. Kakav je, dakle, odnos srpskih socijalista prema političkom nasleđu Svetozara Markovića?

***

U knjizi o Jovanu Skerliću, Momčilo Đorgović označava Svetozara Markovića kao „začetnika totalitarne ideologije socijalističko-narodnjačke provenijencije“ i kao jednog od konstituenata srpskog nacionalizma. Kako su drugi videli Svetozara Markovića, kako ga je video sam Jovan Skerlić?

O Svetozaru Markoviću mnogo je pisano. Samo je bibliografija Vuka Karadžića veća od Markovićeve bibliografije. Da bi se u ovu drugu ostvario uvid, potrebne su dve godine intenzivnog rada. Svaka generacija u Srbiji tumačila je Svetozara Markovića sa stanovišta svoga vremena. Tako je on bio utopist, prvi srpski socijalista, otac srpskog radikalizma, revolucionarni demokrata, najzad, na kraju 20. veka, marksista. O Markoviću su pisali i stranci: Bugari, Česi, Francuzi, Nemci, Poljaci, Italijani, Rusi. Njegovi savremenici pisali su najviše iz perspektive njegovog vremena. Tako je Pera Todorović u odgovoru na nekrolog Markoviću u novosadskoj Zastavi, u kome je Marković označen kao utopist, situirao pojavu Svetozara Markovića u vreme i prostor, u onu i onakvu Srbiju u koju se Marković vratio kao dvadesettrogodišnji mladić iz Ciriha. U Srbiji u to vreme, po Todoroviću, vlada „dinastijaška razdraženost, zemlja zapuštena u svakom pogledu; sve partije rastrojene; knjiga i novina skoro nikakvih; žandarmi i neprijatelji prekrili zemlju; partija radikalnodemokratskih nikada ne bilo; o socijalizmu nikada niko i ne čuo; zemlja udaljena od Zapada; okružena sumornim susedstvom“. „Pre pet godina“, kaže Todorović, „vi koji ste poznavali stanje u Srbiji i koji ste razumeli nameru toga đaka, rekli bi mu: Rano dolaziš, nema mesta za tebe, svrati posle 50 godina“. U toj atmosferi Svetozar Marković sa saradnicima, znači misaoni preokret i u tom smislu predstavlja modernu pojavu u svom vremenu.

U Predgovoru četvorotomnog izdanja dela Jovana Skerlića (1966), Eli Finci kaže: u čitavom veku pre njega (Skerlića, prim. LP) postoje samo Dositej i Vuk, docnije Svetozar Marković. A Skerlićev biograf, dr Midhat Begić (Jovan Skerlić, čovek i delo, 1966) za Skerlićevu knjigu o Markoviću (1910) kaže da je ona zapravo definitivna knjiga o Svetozaru Markoviću.

***

Svetozar Marković je bio kritičar ponavljanja zapadnoevropskog puta u Srbiji (liberalizam, kapitalizam, industrijska revolucija). To, međutim, nije bila kritika protiv Evrope, već s obzirom na Evropu. Uostalom, socijalističke ideje u Srbiji javile su se na levici tankog liberalnog pokreta kome je pripadao i sam Svetozar Marković. Prvi srpski socijalisti poznavali su Evropu svoga vremena. Boravili su u evropskim zemljama (u Cirihu je 1870-1872 bilo 50 Srba). Održavali su tesne veze sa predstavnicima svih struja ruske revolucionarne emigracije (M.A. Bakunjin, P.L. Lavrov, S.G. Nečajev). U isto vreme, učestvovali su u borbama između marksista i anarhista u Prvoj internacionali. U Evropi je bila završena epoha političkih revolucija. Na delu je bila socijalna revolucija koja je imala da razreši sukob između rada i kapitala. Kako da slovenska agrarna društva od kojih je najveća bila pravoslavna Rusija, izbegnu novo zakašnjenje? Srbija je bila najzaostalija zemlja u Evropi. Imala je siromašno i nepismeno seljaštvo bez sopstvenog kapitala. Ona je bila upućena na strani kapital, a on je dolazio od velikih zapadnoevropskih sila i nosio je opasnost proletarizacije čitavog naroda. Kao i ruska revolucionarna inteligencija, tako su i srpski socijalisti, odnosno Svetozar Marković, oslonac za načela „nove nauke“ – socijalizma – tražili u osnovnim načelima patrijarhalnih ustanova u Rusiji odnosno Srbiji (opština, zadruga, samouprava). Traženje najnovijeg u najstarijem, kako kaže poljski istoričar Anžej Valicki. Rešenje društvenog pitanja u Srbiji s obzirom na tekuće društvene borbe u Evropi izaziva živu polemiku u Srbiji. U njoj učestvuju obrazovani ljudi sa obe strane. Sa Svetozarom Markovićem polemišu Vladimir Jovanović, Dragiša Stanojević, Vladan Đorđević. To je, opet, važan podsticaj razvoju društvene misli u Srbiji.

Evropeizacija (modernizacija) Srbije bez oslonca na načela u sopstvenoj prošlosti, puka je imitacija koja ostaje na površini društva. Ona dovodi do frustracije (prof. Mihailo Konstantinović) a u krajnjoj liniji do otpora prema zapadnoj Evropi, pa i neprijateljstva prema njoj. To nisu uzimale u obzir političke i društvene elite posle Svetozara Markovića, iako su njihovi predstavnici verovali da poznaju Evropu i smatrali se zapadnjacima.

***

U isto vreme, Svetozara Markovića, kao i kasnije Jovana Skerlića, zaokuplja pitanje oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda. Još na studijama u Petrogradu, Marković piše članak „Velika Srbije“ u kome legalističkom rešenju srpskog pitanja suprotstavlja revolucionarno rešenje. Kako danas ni srpski istoričari ne čitaju Svetozara Markovića, citiraću ovaj članak opširnije.

Polazeći od toga da srpski narod nema ni geografske, ni etnografske granice, Marković njegovo jedinstvo ne vidi u zaokruživanju srpske države (Velika Srbija), već u savezu sa drugim narodima balkanskog poluostrva (federacija). Ovu ideju baštinila je srpska levica sve do kraja 20. veka (socijaldemokrati, komunisti).

„Politika ‘Velike Srbije’ – pisao je Marković – ujedinjava po formi umne i materijalne sile srpskog naroda, a u stvari sve bi te sile bile sprečene i okovane. Narod bi izašao iz borbi za ‘Veliku Srbiju’ siromašniji i zatvoreniji nego što je sada, i ostao bi opet okružen neprijateljima kojima je i sada… ‘Velika Srbija’ morala bi kupovati prijateljstvo od neprijatelja ponižavanjem i žrtvovanjem interesa svog naroda, morala bi sve više trošiti na vojnu silu, sve više i više zavoditi centralizaciju… i ranije ili kasnije morala bi voditi nekoj spoljašnjoj, ili unutrašnjoj katastrofi. Srpski narod van kneževine bi vrlo malo dobio, a narodu u kneževini, u ‘Velikoj Srbiji’ bilo bi mnogo gore, no što mu je u maloj Srbiji.

Politika koja je upravljena na ‘Veliku i jaku Srbiju’ pobuđuje nepoverenje kod naših prirodnih saveznika na Balkanskom poluostrvu i tera ih u neprijateljski logor. A dok oni budu u neprijateljskom logoru, dotle ni mi ne možemo biti slobodni. Iz toga sleduje da srpska narodna politika mora biti upravljena na opšte oslobođenje Balkanskog poluostrva. ‘Velika Srbija’ i tesna je i rđava zgrada, pa stoga i nije kadra da oslobodi srpske narodne interese.“

Svetozar Marković zaključuje da bi politikaVelike Srbijebila osvajačka politika koja bi samu Srbiju pretvorila u vojno-policijsku državu. Ako već cenimo ideje i ljude iz svoje perspektive možemo li reći da Markovićeva kritika Velike Srbije ne samo da nije bila utopija, nego je bila jedna anticipacija.

***

Knjiga Momčila Đorgovića potvrđuje da istraživanja nikada nisu definitivna. Iz arhivskog mraka i tame uvek se može pojaviti istorijski izvor koji, ako ne revidira prethodna saznanja, proširuje osnovu za zaključke. Kada je počeo da istražuje Jovana Skerlića, Momčilo Đorgović nije znao za memoare Skerlićeve supruge Klare Šmidling Skerlić. Za Skerlića je boravak u Švajcarskoj i Francuskoj, kako kaže Đorgović, bio put u Damask: susret sa zapadnoevropskom civilizacijom. Bio je pod velikim uticajem svog tamošnjeg profesora Žorža Renara. Visoko ga je cenio i kao naučnika i kao čoveka. U njegovoj kući upoznao je i dve godine mlađu od sebe studentkinju Klaru Šmidling. Oženio se njome i doveo je u Srbiju. Ako je za njega odlazak u Švajcarsku i Francusku predstavljao civilizacijski šok, za Klaru je to bio pogotovo njen dolazak u Beograd. Patrijarhalna porodica (otac i dve sestre), u kojoj će živeti ona i Skerlić, finansijske teškoće, čaršijski komentari o njihovom braku, kao i o njoj lično, nisu nikada naveli Klaru da napusti Srbiju. Sve do Skerlićeve smrti ona je ostala uz njega. Memoare je napisala 1938. u svojoj 60. godini, podstaknuta istraživanjima profesora Živomira Mladenovića (1910-2011), koji se bavio proučavanjem života i dela Jovana Skerlića. Obavezala je Mladenovića da je ne citira i da ne pominje postojanje njenih memoara. Mladenović je održao obećanje. Đorgović mu odaje zasluženo priznanje za ovu skrupuloznost, posebno za to što je sačuvao rukopis memoara „u sredini koja nije posebno obzirna prema dokumentima, svedočanstvima, niti ispunjena poštovanjem prema svojim velikim ljudima, pogotovo kada umru“.

Rukopis dragocenog izvora, memoara Klare Skerlić, predala je javnosti ćerka Živomira Mladenovića i oni su u izdanju novosadske Akademske knjige objavljeni 2021 (Memoari Klare Skerlić). Ako sam sa Skerlićevog lika „nije skidao pozlatu“, Đorgović je koristeći memoare njegove supruge zaokružio predstavu o Jovanu Skerliću, kao u suštini dihotomnoj pojavi u srpskoj kulturnoj i političkoj istoriji. Ugao iz koga Klara Šmidling piše o Jovanu Skerliću je jedinstven, duboko intiman. To je ugao životne saputnice, ali samosvojne ličnosti: rođene, školovane, intelektualno i moralno formirane na zapadu. Đorgović citira knjigu Nila Fergusona Civilizacija, čiji autor kaže da je Zapad „mnogo više od pukog geografskog izraza“, to je „skup normi, ponašanja i ustanova koje su na granicama promenljive“. Ali Zapad nije ni samo to. Klara piše o osnovama iz kojih niču norme, ponašanja i ustanove. To su osnove društva koje je prošlo renesansu i reformaciju. Jovan Skerlić pripada društvu koje nema te osnove. Patrijarhalno društvo, porodična zadruga, ratničko iskustvo nisu podstakli razvoj svesti o proporcijama, nijansama, a pogotovo emocijama. Sve su to sa stanovišta tog društva bile slabosti.

***

Jovan Skerlić je, prema sećanjima svoje supruge, bio anarhičan i u isto vreme veoma disciplinovan. U privatnom životu njega je karakterisala „blagost koja je išla do mekuštva“, a u javnom životu „ponekad nepravedna agresija“. Rođenog u znaku Jupitera, supruga ga je upoređivala sa Suncem: „ali to nije bilo ljupko prolećno, popodnevno Sunce, već silno letnje Sunce, podnevno, južnjačko, Sunce koje osvetljava i zrači, greje i peče, ali ne i miluje, Sunce koje u svom svom dobročinstvu sadrži nečeg opasnog. I to je, uostalom, crta koju je delio sa celim svojim narodom“.

„U dvema stvarima“, piše Klara, „koje sam uvek volela skoro najviše, muzici i lepim pejsažima, mi smo… ostali stranci jedno drugom, pošto tog mesta nije bilo u našim dušama“. Osećanje za složenosti, za empatiju prema drugom i drugačijem, ono što je Klara nazivala dušom civilizacije iz koje je poticala, nije pronalazila u svom životnom saputniku.

Klarini memoari, tek na kraju, stavljaju u Đorgovićeve ruke ključ za razumevanje Jovana Skerlića: „Volela ga je“, kaže Đorgović, „ali nije bila slepa od ljubavi, iako joj je bio drag, istina joj je bila još draža i u memoarima sa ustezanjem ipak otkriva pravi reljef Jovanove ličnosti, jer po njoj to treba da se zna, nema potrebe da se izmišljaju legende o njemu, i bez njih on je veliki, džin. Njeno ljubavno „požrtvovanje“ Skerlić nije razumevao. Niti je sam pokazivao požrtvovanje, niti ga je tražio.

Klara je često čula kako Skerlić kaže da „čovek nema pravo na sreću“. Ona, pak, nije smatrala da je lična sreća stvar proviđenja, već napora svakog pojedinca. Drugim rečima, bila je svesna razlika između njih dvoje, i zato u stanju da njega razume i ostane sa njim različitim od sebe.“

Peščanik.net, 08.06.2022.

1. Ovaj tekst je napisan na molbu beogradskog izdavača Laguna kao Pogovor za njeno izdanje knjige Momčila Đorgovića „Ko je ubio Jovana Skerlića? Politika u zemlji zbežalih“. Autor knjige nije prihvatio Pogovor sa obrazloženjem da je „suviše polemičan“. Čitaoci Peščanika će to proceniti. Autorka Pogovora im ga stavlja na uvid kao informaciju o knjizi, ali i kulturi dijaloga kod nas.