Početkom devedesetih godina, u vreme kada je Titova Jugoslavija počinjala da puca po svojim nacionalnim, kulturnim, etničkim i verskim šavovima1, počinje da se realizuje sistemsko kršenje ljudskih prava Bošnjaka u Sandžaku. Ove aktivnosti su imale podršku od strane tadašnjeg režima Slobodana Miloševića, Srpske akademije nauka i umetnosti, Srpske pravoslavne crkve i drugih protagonista represivnog režima. Iako Sandžak nije bio direktno obuhvaćen ratnim dejstvima, njegovo stanovništvo živelo je pod psihozom straha, neizvesnosti, okruženo topovskom i tenkovskom artiljerijom2. Zvanično, ratovi u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj nisu imali velikog uticaja na Sandžak3.

Tokom Miloševićeve vladavine, srpske službe bezbednosti preduzimale su niz radnji koje su predstavljale očiglednu povredu ljudskih prava. Aktivnosti ovih službi pre svega su bile usmerene na etnička čišćenja sela, otmice, napade na verske objekte, prebijanje, montirane sudske procese, itd. U isto vreme, odvijala se sinhronizovana medijska satanizacija ovog regiona, koja je imala za cilj da pokaže kako su Bošnjaci u Sandžaku „fundamentalisti“, „islamski ekstremisti“, da zagovaraju tzv. „zelenu transferzalu“4 5.

Kršenja ljudskih prava Bošnjaka od strane tadašnjeg režima prvenstveno su se dešavala između 1991. i 1995. godine, u periodu ratova u Bosni i Hrvatskoj. Već početkom 1991. godine pojavile su se naznake onoga što će se dogoditi u prvim ozbiljnim incidentima u Crnoj Gori, kada je 28 Bošnjaka vojnih rezervista osuđeno na kaznu zatvora zato što su odbili da se bore na frontu u Dubrovniku. U oktobru i novembru iste godine, desila su se ubistva, paljenje kuća i bombaški napadi na Bošnjake u crnogorskom Sandžaku6.

Tokom 1992. i 1993. godine, jugoslovenske vojne snage, praćene srpskim i crnogorskim paravojnim i policijskim snagama, zauzele su sela sa većinskim bošnjačkim stanovništvom duž granice sa Bosnom i počele kampanju etničkog čišćenja7. Do početka rata u Bosni, 12.000 građana muslimanske nacionalnosti živelo je u opštini Priboj. Nekontrolisano prisustvo različitih vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne, njihova međusobna povezanost sa lokalnim militantnim grupama, podstakli su masovno iseljavanje stanovništva 1992. godine8. Za vreme ovih akcija oko dvadeset sela je „očišćeno“ od Bošnjaka, zapaljeno je ili srušeno 185 kuća i ubijeno 23 Bošnjaka9.

Pored ovako represivne politike, u Sandžaku su se dogodila tri slučaja masovnih otmica, odnosno ubistava. Prvi slučaj dogodio se 22. oktobra 1992. godine, kada su srpske snage bezbednosti u selu Mioče zaustavile autobus na putu između Priboja i Sjeverina. Oteli su šesnaest muškaraca i jednu ženu (svi Bošnjaci i građani tadašnje Jugoslavije), odveli su ih u Bosnu i Hercegovinu gde su kasnije ubijeni u Višegradu10 11.

Drugi slučaj se dogodio za vreme akcije etničkog čišćenja u regionu Bukovice u opštini Pljevlja, kada je grupa uniformisanih osoba pretukla šestoro meštana muslimanske nacionalnosti. Ovaj događaj je opredelio grupu mladih porodica da se privremeno iseli sa područja Bukovice. Česti pretresi muslimanskih kuća, fizičko maltretiranje pojedinih ljudi, pljačka deviza i nakita doveli su do masovnog napuštanja sela. Do kraja 1992. godine iz bukoviških sela iselilo se više od 600 stanovnika muslimanske nacionalnosti12.

Treći poznati slučaj otmice/ubistva dogodio se 27. februara 1993. godine u selu Štrpci nedaleko od Priboja, kada su bosansko-srpske snage zaustavile voz na pruzi Beograd-Bar i tom prilikom otele 20 Bošnjaka13, koji nikada kasnije nisu viđeni, pa se pretpostavlja da su ubijeni14.

Zatim, srpska i crnogorska policija podvrgle su nekoliko hiljada Bošnjaka brutalnim ispitivanjima. Prema izjavi bivšeg načelnika SUP-a u Novom Pazaru, Suada Bulića, 17.000 Bošnjaka je od 1991. do 1995. godine privedeno na informativne razgovore15. Takođe, Miloševićev režim je započeo dva suđenja visokog profila protiv grupe Bošnjaka u Srbiji i Crnoj Gori. U ovom periodu represivnog režima, mnogo Bošnjaka je izgubilo posao u državnoj administraciji i državnoj industriji, a veliki je broj onih koji su zbog diskriminacije i straha od etničkog čišćenja napustili Sandžak i emigrirali u zemlje Zapadne Evrope. Prema procenama nekih organizacija, preko 70.000 Bošnjaka je izbeglo u inostranstvo16.

Šovinistička ideologija koja je karakterisala višegodišnju vladavinu Slobodana Miloševića17, teror, diskriminacija i represija koja je vršena nad Bošnjacima u Sandžaku ima svoje korene u talasu diskriminatorskog odnosa još od Josipa Broza Tita18. Ovakva politika je kulminirala u periodu vladavine Slobodana Miloševića, preko nacionalizma koji je pored zvaničine ideologije više poslužio kao instrument vlasti19. Mediji Bošnjake nazivaju „fundamentalistima“, „islamskim ekstremistima“, koji traže „zeleni koridor Islama“, koji će preko Sandžaka povezati Bosnu sa Kosovom i Srednjim Istokom. Ova retorika medija, naročito državnih, tvrdila je da Bošnjaci imaju desetine hiljada naoružanih ljudi i da se otvoreno spremaju za rat protiv Srbije.

Od avgusta 1992. godine povećan je broj incidenata koji su bili izazvani od strane različitih vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne, rezervista Vojske Jugoslavije, a povremeno i lokalne milicije20. Nekontrolisano i bezrazložno pucanje pojedinih rezervista, proizvoljni pretresi kuća, navodno zbog držanja oružja bez dozvole, i pretnje meštanima naveli su 136 ljudi iz Sjeverina i svih pet domaćinstava iz Voskovine da se sredinom septembra presele u Priboj21. Neki od ljudi koji su se iselili iz spomenutih sela bili su podvrgnuti nasilničkom ponašanju paravojnih grupa, rezervista, pripadnika Jugoslovenske vojske. Česti su bili primeri šamaranja, sprovođenja zavezanih ljudi kroz selo, prisiljavanja ljudi da puze po reci, izbacivanja ljudi iz autobusa, pretresi verskih kuća i slično22. Ovakva represija nad Bošnjacima od strane pripadnika Vojke Jugoslavije koja je imala dozvolu države da sprovodi strahovladu u Sandžaku, posle ubistva Rama Berbe23 dovela je do masovnog iseljavanja iz Sjeverina krajem oktobra 1992. godine. Prema izveštaju Fonda za humanitarno pravo, do 20. januara 1993. godine opljačkano je oko 50 i zapaljeno nekoliko kuća u Sjeverinu. Česti su bili slučajevi upada vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne u pogranična sela u kojima žive Muslimani. Bilo je očigledno da su rezervisti Vojske Jugoslavije namerno ove grupe propuštali na teritoriju države Srbije. Tako je grupa pripadnika srpske vojske iz Bosne, 8. februara 1993. godine upala u selo Batković, premlatila nekoliko starih žena i muškaraca, opljačkala džamiju i sve meštane koji su imali bilo kakav novac. Takođe, upadom u selo Kukurović 18. februara 1993. godine, pripadnici srpske vojske iz Bosne ubili su troje ljudi, a dvoje teško ranili24.

Ovakva planska zastrašivanja Muslimana u selima koja se graniče sa Bosnom i Hercegovinom a pripadaju opštini Priboj, dovela su do masovnih migracija. Kolektivnu seobu meštana Sjeverina pokreće otmica 18 ljudi muslimanske nacionalnosti. Meštani Sjeverina 22. oktobra 1992. godine redovnim autobusom krenuli su na posao, a jedno dete u školu. Na putu prema Priboju, u selu Mioče na teritoriji Bosne, naoružana grupa uniformisanih lica pod nazivom Garavi sokak zaustavlja autobus užičke Rakete. Izvesni Momir, Milan Lukić i Dragutin Dragićević vrše proveru ličnih dokumenata putnika, potom izdvajaju Muslimane i ubacuju ih u kamion25. Svi oteti su likvidirani i masakrirani u Višegradskoj banji istog dana. Dakle, oteti su na teritoriji Republike Srbije, a odvedeni i ubijeni desetak kilometara dalje na teritoriji Bosne i Hercegovine.

Za ovaj zločin je okrivljen Milan Lukić iz Višegrada, komandant četničkog pokreta Osvetnik26. Tih dana predsednik SR Jugoslavije Dobrica Ćosić, imenovao je specijalnu komisiju za utvrđivanje činjeničnog stanja. Komisija ni do danas nije objavila izveštaj o svom radu, a ni demantovala vest iz vojnih izvora da su oteti ljudi istog dana likvidirani u blizini Višegrada27. Pošto je okončano suđenje za zločin u Sjeverinu, Dobrica Ćosić, tadašnji predsednik SRJ, je na pitanje novinara odgovorio da nikada nije čuo za Sjeverin28. U Okružnom sudu u Beogradu, 20. januara 2003. godine počelo je suđenje Milanu Lukiću, Oliveru Krsmanoviću (obojici u odsustvu), Dragutinu Dragičeviću i Đorđu Ševiću koji su optuženi za ratni zločin protiv civilnog stanovništva (član 142 KZ SRJ)29. U 2006. godini okončano je suđenje za zločin u Sjeverinu i optuženi su osuđeni da su kao saizvršioci, izvršili krivično delo ratni zločin protiv civilnog stanovništva i dobili 20 i 15 godina zatvora30. Kako ističe Dragoljub Todorović, ratove na prostoru bivše Jugoslavije nisu vodile paravojne formacije već država. Ratove je vodio Slobodan Milošević, a za zločine u Sandžaku je odgovoran Dobrica Ćosić, lično31.

Područje Bukovice sastoji se od većeg broja planinskih sela koja zauzimaju gotovo trećinu površine opštine Pljevlja. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, na ovom području je živelo oko 1.500 stanovnika, a 70% su bili Muslimani. Taj izrazito zaostali i nerazvijeni planinski kraj, bez izgrađenih puteva, graniči se sa tri opštine u Bosni i Hecegovini: Fočom, Čajničem i Goraždem32. Sa izbijanjem rata u BiH dolazi do nesmetanih prelazaka tamošnjih paravojnih grupa i pripadnika vojske bosanskih Srba u ova pogranična sela u Crnoj Gori. Muslimansko stanovništvo takvu praksu prima s velikim strahom, a osećaj nesigurnosti dodatno je pojačan učestalim premetačinama njihovih kuća i sumnjičenjem da materijalno pomažu i priključuju se Zelenim beretkama33.

Incident u selu Bunguri 1. jula 1992. godine, kada je grupa uniformisanih osoba pretukla šestoro meštana muslimanske nacionalnosti, opredeljuje grupu mladih porodica da se isele iz Bukovice. U Bukovici počinje da se sprovodi teror i represija nad tamošnjim muslimanskim stanovništvom u cilju zaplašivanja i što hitnijeg iseljavanja sa ovog prostora. Takvom jasnom politikom sprovodi se čišćenje prostora na etničkoj osnovi. Reorganizacija Vojske Jugoslavije i uvođenje plaćenih vojnika isključivo srpske nacionalnosti izaziva još veće nepoverenje meštana Bukovice. Ta ista vojska ne sprečava grupu vojske bosanskih Srba koja upada 15. februara 1993. godine u zaseok Selište odakle odvode nekoliko meštana34 Bukovice. Sledećeg dana, u zatočeništvo je odvedeno još šestoro članova porodice Bungur, svi stariji od 60 godina35.

Treća i najbrutalnija masovna otmica izvršena je 27. februara 1993. godine kada je grupa uniformisanih naoružanih lica, na delu pruge Beograd-Bar, u selu Štrpci, nedaleko od Priboja, iz brzog voza Lovćen br. 671 kidnapovala i u nepoznatom pravcu odvela 19 putnika36 (18 Bošnjaka i jednog Hrvata)37. Prema izveštaju Fonda za humanitarno pravo, tog dana je vozom putovala naoružana grupa s četničkim obeležjima, voz je nasilno zaustavljen u Štrpcima, sačekala ga je još jedna grupa naoružanih vojnika i oteti ljudi su odvedeni u nepoznatom pravcu. Prema jednoj verziji, oni su pobijeni na višegradskoj brani, a prema iskazu optuženog Nebojše Ranisavljevića, odvedeni su u neku zabačenu i napuštenu školu i zločin je tamo izvršen38.

Posle otmice u Štrpcima advokat porodica otetih Velija Murić podneo je krivične prijave Tužilaštvu u Srbiji i Crnoj Gori protiv 14 visokih državnih funkcionera39. Otmica u Štrpcima planirana je uz znanje navedenih lica koji su raspolagali strogo poverljivim informacijama o otmici, a nisu preuzeli niti jednu radnju u okviru svojih ovlašćenja da spreče otmicu civila, državljana SRJ koju su izveli pripadnici Vojske Republike Srpske, u to vreme pod komandom oficira Vojske Jugoslavije40. Da je otmica u Štrpcima bila isplanirana od strane visokih funkcionera države, ukazuju dokazi koji potkrepljuju njihovu krivicu i odgovornost u ovom strašnom zločinu nad Bošnjacima41. Nakon otmice Bošnjaka u Štrpcima, rodbina otetih se obratila Slobodanu Miloševiću, koji je tada obećao da će „prevrnuti nebo i zemlju“ i rasvetliti sudbinu njihovih bližnjih42.

Prema podacima koje je bivši načelnik novopazarskog SUP-a Suad Bulić naveo na lokalnoj televiziji u Novom Pazaru, kroz tretmane u SUP-u prošlo je preko 17.000 građana43 Sandžaka, mahom iz Novog Pazara, Sjenice, Tutina. „Informativni razgovori“44 su podrazumevali mučenje, batinanje i ponižavanje45. Bošnjaci koji su prošli kroz ovakvu torturu navodno su optuživani da imaju oružje koje im je potrebno za stvaranje države Sandžak. U periodu od oktobra 1993. do marta 1994. godine realizovala se policijska represija, kroz ispoljavanje nacionalne i verske netrpeljivosti. U policijskim stanicama u Novom Pazaru i Sjenici Bošnjaci su prolazili kroz tretmane pendrečenja po golim tabanima, hodanja po osušenom lepku, uz čestu upotrebu metalne palice46.

U uslovima državne strahovlade i represije, politički život u Sandžaku je bio podeljen i hirovit, a Novi Pazar je bio centar čitave oblasti. Sukobi bošnjačkih političara uz snažan pritisak iz Beograda učinili su da većina Bošnjaka bude politički nezainteresovana i apatična, sve do uklanjanja Miloševića sa vlasti 05. oktobra 2000. godine47. Uvođenjem višestranačkog sistema Bošnjaci u Sandžaku politički su se organizovali formiranjem Stranke demokratske akcije Sandžaka, čiji predsednik je bio Sulejman Ugljanin.

Međutim zbog česte podeljenosti unutar mnogih političkih partija koje su formirane polovinom devedesetih godina, kao i zbog zvanične državne politike, nije došlo do bitnih promena u položaju Bošnjaka. Godine 1997. uvedene su prinudne mere u opštini Novi Pazar, vlast je predata članovima SPS-a i Jul-a, koji su do 24. septembra 2000. godine ostali na vlasti48. U Sandžaku su Bošnjaci napuštali posao, dobijali otkaze iz državnih fabrika tekstila i obuće49.

Dešavanja u Sandžaku, naročito u periodu od 1992-1995 godine, uklapala su se u politiku etničkog čišćenja bošnjačkog stanovništva50. I danas, osam godina nakon demokratskih promena u Srbiji, u Sandžaku se i dalje osećaju posledice represivne politike 90-ih godina. To je posebno izraženo u zapadnom Sandžaku, u Priboju. Ovakvo stanje se očituje u čestoj pojavi grafita sa porukama „Nož, žica, Srebrenica“, „Radovan srpski junak“, „Proterati zelenog“, „Treba ubiti, zaklati Šiptara“.

Propast komunističke ideologije obnovila je snagu Srpske pravoslavne crkve. Tako je u decembru 1990. godine, koji je nesumnjivo jedan od najznačajnijih meseci u istoriji Srba, „srpski nacionalni brod dobio oba kormilara, i duhovnog i svetovnog51.“ Svestan da komunistička retorika ne može spasiti Jugoslaviju niti ojačati njegovu moć, Slobodan Milošević je prihvatio nacionalizam. On je Srpskoj pravoslavnoj crkvi omogućio do tada neviđeni uticaj na javni život i pružio joj finansijsku podršku52. „Tokom ratova devedesetih godina, Srpska pravoslavna crkva je zauzimala stavove koji bi se mogli svrstati samo u ekstremističke, dok je, s druge strane, zatvarala oči pred etničkim čišćenjem, ili ih je u nekim slučajevima pravdala. Nikada se nije distancirala, niti se izvinila za takve izjave53 .“ SPC nije odreagovala na kršenje ljudskih i manjinskih prava Bošnjaka u Sandžaku.

Vrlo važnu ulogu u događajima u bivšoj Jugoslaviji odigrala je i Srpska akademija nauka i umetnosti i njen čuveni Memorandum iz 1986. godine. Memorandum SANU je imao dalekosežan uticaj na razvoj i obnovu nacionalističkog pokreta u Srbiji. Memorandum je imao i izravan uticaj na Slobodana Miloševića koji je ideje izložene u Memorandumu pokušao provesti u delo: antibirokratska revolucija i ideja o velikoj Srbiji koja je kasnije bila uzrok rata u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i na Kosovu54. Za dešavanja u Sandžaku, ovaj „istorijski“ dokument svakako ima uticaja, prevashodno uzimajući u obzir činjenicu da su ga pisali akademici, uz nezaobilaznog Dobricu Ćosiću, koji je odgovoran za mnoga dešavanja u Sandžaku55.

Zbog čestih upada paravojnih formacija i lokalnih militantnih grupa na područje opštine Priboj mnoga sela su ostala prazna, što je posledica sistematskog etničkog čišćenja Bošnjaka sa ovog područja. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine na ovom području je živelo 33% muslimana, a poslednji popis iz 2002. godine pokazuje da u opštini Priboj živi oko 18% Bošnjaka. Ovi statistički podaci pokazuju odnos države i politiku koja se sprovodila u poslednjoj deceniji dvadesetog veka.

Nekoliko hiljada Bošnjaka je preživelo različite oblike diskriminacije, prebijanja, mučenja, šamaranja, lažna optuživanja, pljačkanja imovine, proterivanja. Veliki broj Bošnjaka je ostao bez posla u državnim firmama, bez ikakvih razloga upućivani su na godišnje odmore, dobijali otkaze. Privreda u Sandžaku je na niskom nivou, što i danas dovodi do ogromnih migracija stanovništva, ali ove migracije su prvenstveno posledica diskriminatorskog odnosa i institucionalne diskriminacije koja se decenijama sprovodila u Sandžaku.

Prema podacima Udruženja povratnika Reintegracija, iz opštine Priboj u zemlje Zapadne Evrope u periodu od 92-95, izbeglo je preko 3.000 građana i građanki56. Bošnjacima je vlast Slobodana Miloševića uskraćivala sva prava i time jasno sprovodila politiku kršenja osnovnih ljudskih prava, u ovom slučaju prava manjina. Država je bila jasna: Bošnjaci nisu bili poželjni, oni su bili „čir koji muči utrobu Srbije“57 i taj čir je trebalo odstraniti. Iako je u Sandžaku danas mir, ovaj region je u velikoj meri još uvek zapostavljen, marginalizovan i ignorisan, izolovan od glavnih privrednih i društvenih tokova u Srbiji58.

Uporedo sa kršenjem osnovnih ljudskih prava došlo je do nepoštovanja i kršenja manjinskih prava. Devedesetih godina Bošnjaci u svih šest Sandžačkih opština59 nisu imali pravo obrazovanja na maternjem jeziku, pravo afirmacije svoje kulture i tradicije, niti pravo na informisanje na maternjem jeziku. Tek dolaskom demokratskih promena na ovom polju se počelo ozbiljnije raditi i država je zauzela jasniju politiku prema nacionalnim manjinama u Srbiji, pa i prema Bošnjacima.

Peščanik.net, 16.06.2011.

SJEVERIN
ŠTRPCI

PODRŽITE PEŠČANIK

________________

  1. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br.162-8. april 2005, International Crisis Group, str. 7.
  2. Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002, str. 5.
  3. Ibid, str. 10.
  4. Ibid, str. 5.
  5. 8. juna 1993. u Večernjim novostima A. Dragojević piše: „Pomeranje na zelenoj transferzali niko nije čak na vreme ni registrovao: trećina Šiptara na Kosovu su nešto stariji i najnoviji emigranti iz Albanije, glavni „političari“, zapravo teroristi u Sandžaku jesu Šiptari, a glavni koljači u Sarajevu – Sandžaklije.“ Preuzeto iz Sandžak hronika zla (1990-1994) III, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, Novi Pazar 1995, str. 27.
  6. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8. april 2005, International Crisis Group, str. 10.
  7. Ibid.
  8. Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996, str. 18.
  9. Saopštenje za javnost, 23. februar 2005, Centar za ljudska prava Priboj.
  10. Informacije o Sandžaku, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih u Sandžaku, 1996, str. 27.
  11. Žrtve ovog zločina su: Mehmed Šebo, Zafer Hadžić, Meda Hadžić, Medredin Hodžić, Ramiz Begović, Derviš Softić, Medhad Softić, Muja Alihodžić, Alija Mandal, Sead Pecikoza, Mustafa Bajramović, Hajrudin Sajtarević, Esad Džihić, Sabahudin Ćatović, Ramahudin Ćatović, Idriz Gibović i Melvida Koldžić. – Saopštenje za javnost Fonda za humanitarno pravo i Inicijative mladih za ljudska prava, 21. oktobar 2005.
  12. Pod lupom, Fond za humanitarno pravo, Beograd, 1993, str. 23.
  13. Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996, str. 27.
  14. Informacije o Sandžaku, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih prava u Sandžaku, 1996, str. 28.
  15. Izajva Suada Bulića, Regionalna televizija Novi Pazar, emisija Sandžak pita, novembar 2005.
  16. Informator br 1, Udruženje povratnika Reintegracija, Novi Pazar, 2006, str. 6.
  17. Ljudska prava i kolektivni identitet – Srbija 2004, Beograd 2005, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih prava u Srbiji, str. 262.
  18. Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, str. 477.
  19. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8. april 2005, International Crisis Group, str. 8.
  20. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom.
  21. Ibid.
  22. Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996, str. 18.
  23. „Na pedesetak metara od Karaule u kojoj su se nalazili rezervisti Vojske Jugoslavije ubijen je meštanin Ramo Berba. On je 26. avgusta čekao autobus na raskrsnici puta Priboj-Rudi, kad su se, prema iskazima svedoka, ispred trgovine zaustavila dva kamiona marke „tam“, od kojih je jedan nosio protivavionski top. Izašlo je nekoliko vojnika sa sivomaslinastim unioformama sa oznakom četiri S. Dok su dvojica pretakala benzin, jedan vojnik je obišao kamion i zatražio lični dokument od Berba Rame koji je tu stajao. Nakon što je ovaj dao ispravu, vojnik je izvadio pištolj i nekoliko puta opalio u njega. Vojnici su naredili prisutnima da leš bace u reku Lim. Na njihovo oklevanje zaprećeno im je pištoljem.“ Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom.
  24. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom.
  25. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom.
  26. Tekst Fehima Kajevića iz revije Sandžak, br 23 iz 1993.
  27. Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički, Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996, str. 20.
  28. Ćosić je u četvrtak govorio na skupu „Velika Srbija – istine, zablude i zloupotrebe“ koji se održava u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Na naše pitanje kako komentariše završetak istrage o otmici 16 građana SRJ iz Sjeverina, Dobrica Ćosić je odgovarao na pitanja RTV B92: G. Ćosiću, ako može, samo jedno pitanje? Ćosić: „Nijedno.“ B92: Okončan je slučaj Sjeverin. Vi ste formirali komisiju koja je trebalo to da ispita. Kakav je Vaš komentar? Ćosić: „Šta je to?“ B92: Okončan je slučaj Sjeverin, otmica… Ćosić: „Nemam pojma. Ma, nemam nikakav komen… nemam pojma ni o čemu. Prvi put čujem“. Preuzeto sa sajta: http://www.b92.net/specijal/sjeverin/press.php
  29. http://www.hlc-rdc.org/uploads/editor/Sudjenje%20za%20ratni%20zlocin-slucaj%20Sjeveri.pdf – preuzeto 24. decembra 2008.
  30. http://www.okruznisudbg.org.yu/content/2006/sjeverin, preuzeto 24. decembra 2008.
  31. Danas, 30. maj 2003.
  32. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom, br 4.
  33. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom, br 4.
  34. Pedesetogodišnju Ramizu, šesnaestogodišnjeg dečaka Mamka i dvadesetpetogodišnju Zlatiju Bungur.
  35. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, Pod lupom, br 4.
  36. Alomerović Adem, Bakija Fehim, Babičić Ismet, Hasović Rifat, Samir Rastoder, Kapetanović Esad, Ličina Iljaz, Nihad Šahman, Dečević Senad, Zupčević Halil, Ćorić Rasim, Nijazija Kajević, Memović Fikret, Nanić Muhedin, Softić Šećo,Topuzović Džafer, Preljević Safet, Zeković Fevzija, Toma Buzov.
  37. Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, str. 706.
  38. Vreme, br 593, 16. maj 2002.
  39. Krivične prijave su podnete protiv: Živote Panića, bivšeg načelnika Generalštaba Vojske Jugoslavije, Milana Panića, bivšeg premijera Jugoslavije i v.d. ministra odbrane, Dobrice Ćosića, bivšeg predsjednika SRJ, Slobodana Miloševića, bivšeg predsjednika Srbije, Marka Negovanovića, bivšeg ministra odbrane Srbije, Dragoljuba Ojdanića, nekadašnjeg komandanta Užičkog korpusa, Jovice Stanišića, bivšeg načelnika Državne bezbednosti Srbije, Branislava Kuzmanovića, bivšeg pomoćnika ministra odbrane Srbije, Dušana Lončara, bivšeg zamjenika komandanta Užičkog korpusa, Luke Dragičevića, bivšeg komandanta Višegradske brigade, Damjana Mitrašinovića, bivšeg komandanta Goraždanske brigade, Boška Petrića, bivšeg načelnika SUP-a Užice, Đorđa Kerića, bivšeg komandanta milicije užičkog regiona, i Josipa Ujčića, bivšeg šefa odjeljenja za saobraćajne poslove ŽTP Beograd.
  40. BiH Dani, br 261, 14. jun 2002.
  41. Predmet: Informacija o zadržavanju vozova i odvođenju putnika u ukrsnici Štrpci: „Obaveštavamo Vas da je u poslednje vreme prisutna pojava nepredviđenog zaustavljanja i zadržavanja vozova s prevozom putnika na pruzi Beograd–Bar i to na delu pruge koja prolazi kroz teritoriju Republike Srpske, službeno mesto ukrsnica Štrpci… Dana 27.02.1993. godine prisilno je zaustavljen voz 671 u 15.50 časova i zadržan je 22 minuta. Ovo je uradila grupa uniformisanih lica koja je pod pretnjom zahtevala od otpravnika vozova da putem glavnog staničnog ulaznog signala zaustavi voz 671. Nakon zaustavljanja izvršen je pregled putnika u prisustvu dva milicionara – pratioca voza. Odvedena su 24 putnika, muškarca. Posebno naglašavamo da je među odvedenim licima i jedan radnik ŽTP-a Beograd i to otpravnik vozova u stanici Prijepolje teretna, Memović Fikret. Dužni smo da Vas upoznamo da smo blagovremeno Ministarstvu odbrane RS i MUP-u RS ukazali na moguće posledice po bezbednost u saobraćaju vozova, bezbednost železničke infrastrukture i druge posledice koje mogu proizaći nakon ovakvih akcija.“ Objavljeno u Vremenu, br 593, 16. maja 2002.
  42. Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, str. 706.
  43. Izjava Suada Bulića, Regionalna televizija Novi Pazar, emisija Sandžak pita, novembar 2005.
  44. Mustafa Džigal (1935) iz Trijebina: „U prostorije MUP-a Novi Pazar javio sam se 9. maja 1994. godine. Pita me jedan od njih: jesi li ti Mustafa? Jesam, kažem. Čekao sam petnaest minuta. Kaže on meni: Mustafa, znaš li zbog čega smo mi tebe ovdje pozvali? Ne znam, odgovorih mu, ja ne znam što ste me pozvali, već samo golu dušu da vam dadnem. Ja da sam imao to oružje ne bih dolazio da se ovoliko ljudi iživljava na mene. Kaže on meni, zove se Karličić, podignuvši se sa stolice – imaćeš, imaćeš tursku ti majku… Psovali su me, bili me po tabanima onom palicom, po glavi i leđima. Krivio sam se od bolova. Jedan od njih koji me je najviše tukao stavljao mi je onu palicu u usta, nije pravo nego stranom. Pao sam dolje prebijen i ponižen.“ Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002, str. 8.
  45. Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002, str. 6.
  46. Fond za humanitarno pravo, Beograd, mart 1994, Pod lupom, br 11.
  47. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Crisis Group, str. 12.
  48. Ibid.
  49. . Ovakva politika vođena je i prema pripadnicima drugih manjinskih zajednica u Srbiji. U mnogim republičkim državnim organima tamo gde su Bošnjaci većina, manjina su u strukturi zaposlenih, a gde su manjina faktički oni ne participiraju u dovoljnoj meri u tim institucijama[fus]Ministartsvo unutrašnjih poslova, i druge republičke institucije.
  50. Sandžak: Identitet u procepu starog i novog, Helsinski odbor za ljudska prava u Srbiji, 2008, str. 11 i 12.
  51. Tomanić Milorad, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Beograd 2001, str. 2.
  52. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8. april 2005, International Crisis Group, str. 8.
  53. Srpska pravoslavna crkva, patrijarh i rat, Žene za mir, Beograd 2002, str. 199.
  54. http://hr.wikipedia.org/wiki/Memorandum_SANU, preuzeto 28. decembra 2008.
  55. Otmica u Sjeverinu.
  56. Informator br 3, Udruženje povratnika Reintegracija, Novi Pazar, str. 13.
  57. Izjava Vuka Draškovića, 1992. godine kod Petrove crkve blizu Novog Pazara.
  58. Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br.162-8. april 2005, International Crisis Group, str. 48.
  59. Novi Pazar, Tutin, Priboj, Prijepolje, Nova Varoš, Sjenica.

Author: Fahrudin Kladničanin