Globalna eksplozija sećanja o kojoj govori Pjer Nora, nije zaobišla ni Republiku Makedoniju. Ona dobija najrazličitije oblike, a najvidljiviji je svakako projekat poznat kao “Skopje 2014”, koji kao da nastoji da na malom prostoru ulovi esenciju istorije. To se oficijelno tumači kao legitimni čin popunjavanja onih tačaka istorijskog mozaika, koje su ostale prazne ili izbrisane zbog fabrikovane (balansirane) istorije u bivšoj Jugoslaviji. Opozicioni političari govore o falsifikovanju istorije (Ljubčo Georgievski) ili o istorijskom inženjeringu (Branko Crvenkovski). Poduhvat nije lišen dubljih unutrašnjih kontroverzi, jer dotiče i odnose između makedonske i albanske zajednice.
Ambijent u kome je Republika Makedonija dočekala stogodišnjicu Balkanskih ratova je čudan, jer je u njegovom središtu rasprava o tzv. antikvizaciji – ili tačnije rečeno, antikomaniji. Otuda je teško utvrditi koliko su zaista važna sećanja na nešto što se desilo pre sto godina. Nasuprot Makedoncima, koji kao refren koriste tezu o najvećoj nacionalnoj tragediji koja se završila podelom njihove (zamišljene) domovine na Bukureštanskom kongresu 1913. godine – Albanci u Makedoniji slave stogodišnjicu države u kojoj nisu državljani.
Ovo je godina koju odbeležavaju redom sve države učesnice u tim ratovima, bez obzira da li se radi o pobedama ili porazima, ali komemoracije se ponekad održavaju na makedonskoj teritoriji. Prilikom svoje prve zvanične posete Makedoniji krajem oktobra 2012, predsednik Tomislav Nikolić je odao počast palim srpskim vojnicima na Zabrnjaku, odbeležavajući tako sjajnu pobedu Srbije u Kumanovskoj bici. Tom prilikom izjavio je da ovakve događaje treba zajedno da obeležavamo, posebno zato što Makedonci nisu ništa izgubili, a dobili su slobodu. (Reakcija u Makedoniji je bila negativna, između ostalog i zbog toga što Makedoncima nije bilo dopušteno da obeležavaju godišnjice antifašističkog veća, ASNOM-a, u manastiru Prohora Pčinjskog na teritoriji Srbije.)
Države učesnice ratova, osim Turske, odavno su utvrdile zvanične verzije ovih događaja, u kojima su one bile oslobodioci lokalnog stanovništva od turskog ropstva. Istoričari ipak znaju da je čak i u Prvom balkanskom ratu podela teritorije osmanlijske Makedonije bila jedna od glavnih motivacija za ulazak u rat, a da je osmanlijska vojska već bila u rasulu, pa nije bilo ni previše teško poraziti je na bojnom polju. Ono o čemu se na ovakvim godišnjicama najmanje govori je užasna cena rata plaćena civilnim žrtvama, najviše u vidu etničkog čišćenja muslimanske populacije kojoj je ova teritorija vekovima bila jedini dom.
Percepcije prenošene s generacije na generaciju u današnjoj Republici Makedoniji odstupaju od predstave svih “oslobodilaca”. Pošto je Makedonija bila jabuka razdora i ratni plen između suseda i u Prvom i u Drugom svetskom ratu, ovakav stav ima dublji koren. U percepciji Makedonaca, Balkanski ratovi su označili prelazak iz jednog ropstva u drugo, iz osmanlijskog u srpsko, bugarsko ili grčko. O slobodi, i ljudskoj i nacionalnoj, nije moglo biti ni reči. Posmatrači koji drže do gole objektivnosti se pozivaju na činjenice i dokumente: pre sto godina nije bilo Makedonaca, pa zato samo glupi nacionalisti mogu da veruju u te slike nacionalne imaginacije, tj. izmišljotine. Čak i da je to istina, kritički istoričari iz Srbije ili Bugarske pokazuju da su ovi ratovi bili korisna građa za nacionalne mitove i fantazije njihovih država. Jer u pisanju istorije i istorijskih čitanki, važnija od činjenica je njihova kontekstualizacija i interpretacija. S druge strane, istorijsko nasleđe se sastoji i od kognitivnih faktora: tj. od zbira pretpostavki (“znanja”) i stavova koje su akteri nasledili i prenosili iz generacije u generaciju. Zbog toga je važno utvrditi odnos između “stvarne” istorije (istorije onoga što se zaista desilo) i kognitivne istorije/istorija Balkanskih ratova (načina na koji je ta istorija percipirana) u današnjoj Makedoniji. Ova druga istorija, više nego prva (posebno zbog kolizije koja postoji između njih), je ona koja je ukorenjena u svesti današnjih aktera i vrši odlučujući uticaj na uverenja i vrednosti na kojima počivaju njihove akcije.
Kao što smo već upozorili, postojeće etničke podele u današnjoj Makedoniji su tako duboke da onemogućavaju otkrivanje/konstrukciju zajedničkog istorijskog narativa, posebno u kontekstu 1912/1913. godine. No, daleko zahtevniji istraživački izazov je analiza kolektivnog pamćenja na ove događaje od pripadnika naroda za koje većina analitičara i istoričara tvrdi da nisu ni postojali (tj. da nisu bili nacionalno osvešćeni) pre 100 godina. Osporavanje makedonske nacije, jezika, imena, identiteta nažalost nije stvar prošlosti, a ako se više i ne govori o “amorfnoj masi”, onda su u upotrebi novi atributi koji makedonsku naciju opisuju kao “neizvesnu” ili diskutabilnu. Ako je istorija sećanje države, kao što kaže Kisindžer, onda pitanje postaje još intrigantnije, jer sve do 1945. godine Makedonci nisu imali pravo na samoopredeljenje, niti na svoju državu, arhive ili specijalizovane institucije koje bi se bavile istoriografijom i obrazovanjem. To bi značilo i da nemaju (oficijelna) sećanja ili da ta sećanja pripadaju nekom drugom, koji je pisao istoriju u njihovo ime. Imajući u vidu da su ove institucije ponovo počele da se preispituju i redefinišu nakon 1991. godine, ali i 2001, sasvim je jasno da je makedonska istoriografija rezultat društvenih okolnosti u kojima se stvarala, zajedno sa svim “dečjim bolestima” koje je prate. Na međunarodnom planu, ona je još uvek inferiorna i introvertna, pa i samoizolovana, tako da ostavlja utisak autistične istoriografije koja se bavi sama sobom i dokazivanjem da su Makedonci postojali i pre nastanka nacionalne države.
U okolnostima u kojima su svi akteri u Balkanskim ratovima već utvrdili svoje narative (koji ostaju konkurentni i suprotstavljeni), skoro i da nije ostalo prostora za još jednu istoriografiju, za akademsku razmenu među jednakima, a još manje za afirmaciju makedonskog istorijskog diskursa. Neki naučni radnici, s pravom parafrazirajući poznato Spivakovo pitanje – da li potčinjeni ima pravo da govori – tragaju za makedonskim katahrezisom. Po njima, svaka ideja Drugoga koja pretpostavlja vladanje nad njim ukorenjena je u geopolitičkim strukturama moći. Priznanje postojanja Drugoga (Makedonaca, u ovom slučaju) nije samo pitanje epistemologije već i – politike. Otuda, Makedonci su Drugi u očima stranih posmatrača koji na njih primenjuju (de)konstruktivistički i postmoderni diskurs kad god se postavi pitanje njihovog postojanja. Pošto se postojanje makedonskog identiteta i dalje osporava po različitim osnovama, postavlja se i pitanje koja je to prava istorija makedonskog naroda? Da li Makedonija ima istoriju koja je legitimizovana na naučnim osnovama ili je to goli mit? U naučnoj publicistici su determinisane dve pozicije: po jednoj, moderna makedonska nacija je veštačka i stvorena od strane Kominterne i Tita zbog geopolitičkih razloga, dok drugi ostavljaju mogućnost postojanja (makar i slabog) kontinuiteta u smislu konstruisanja nacije na osnovu tzv. “retrospektivnog nacionalizma”.
Makedonski nacionalizam je moderni fenomen, i ono što ga odlikuje u odnosu na ostale je njegova “zakasnelost”. Gelner kaže da su sve nacije nedavna pojava, tako da je teško utvrditi tačku na istorijskoj liniji u kojoj je jedna nacija rođena. Zato, kvalifikacija o “blagovremenosti” ili “zakasnelosti” nema, ili ne bi trebalo da ima, nikakvog značaja, osim političkog. Imajući u vidu kako je tekao proces nacionalnog buđenja ostalih balkanskih nacija uz pomoć tadašnjih velikih sila, u kontekstu Makedonije mogao bi se parafrazirati Orvel: svi su kasnili, ali su Makedonci kasnili najviše! Ili, sve su nacije veštački stvorene, ali je makedonska veštačkija od drugih! Ovakva argumentacija se obično koristi kao krunski dokaz od strane onih koji i dalje veruju da makedonska nacija jedva i da postoji ili da nije “sigurna”.
Zapadni istoričari i antropolozi su pristrasni kada na otomansku konfiguraciju stanovništva i na milet-sistem na početku 20. veka mehanički primenjuju koncepte evropskog nacionalizma. Oni zaboravljaju da imena koja su u to vreme bila u opticaju (kao Srbi, Bugari, Grci, Vlasi) nisu imala etnički/nacionalni, već više socijalni i verski sadržaj. Bilo je potrebno da prođe nekoliko decenija pre no što se u balkanskim državama zaista moglo govoriti o kohezivnoj populaciji ujedinjenoj oko “nacionalnog mita” o zajedničkim precima i oko kodifikovanih jezika.
Prema makedonskoj istoriografiji, nacionalni pokret (makedonska revolucionarna organizacija, poznata pod akronimom VMRO, koja je prolazila kroz različite mutacije) bio je u kritičnoj fazi upravo u vreme Balkanskih ratova. Nakon Ilindenskog ustanka, Makedonija je bila predmet užasnih represalija i doživela je pogrom nad civilnim stanovništvom, a Organizacija je zapala u tešku krizu i podele, najviše o tome da li treba krenuti ka približavanju Bugarskoj ili održati autonomne pozicije. S današnje tačke gledišta, najsvetlije tačke kolektivne memorije su tri Ilindana – onaj iz 1903, onaj iz 1944. godine (održavanje ASNOM-a) i simbolički onaj iz 1991. kada je Makedonija postala nezavisna država. Na toj imaginarnoj liniji kontinuiteta, Balkanski ratovi su crna rupa. To je antiklimaks, jer je Organizacija bila u rasulu, a neki njeni članovi su se čak saglasili sa rešenjem Bukureštanskog kongresa o podeli Makedonije.
Populacija je bila ili nasilno regrutovana u različite armije ili je dobrovoljno krenula u ono što je viđeno kao oslobađanje od turskog ropstva i šansa za uspostavljanje pravednijeg poretka uz priznavanje različitosti. Civili su prolazili golgotu ratnih stradanja, pljački, kolere i siromaštva, pa je zato današnja verzija o oslobađanju teško prihvatljiva. Nakon uspostavljanja novih granica, život lokalnog stanovništva se pogoršao, jer su države koje su postale vlasnice ove teritorije slale kaznene odrede da “pacifikuju” oslobođene krajeve. Žandarmi i državni službenici su dolazili iz najgorih slojeva (pa i paravojski koje su harale i posle Balkanskih ratova), nepoželjnih u matičnim metropolama, ali korisnih zbog obavljanja prljavog posla na terenu. U susret Balkanskim ratovima, na teritoriji otomanske Makedonije je već vladao svojevrsni rat crkvenih organizacija i paravojski, koje su nastojale da pridobiju populaciju koja je govorila slovenskim dijalektom i bila deo hrišćanskog življa. Ta populacija je poslužila i kao legitimacija za ove ratove. Statistike o popisu stanovništva se ne mogu smatrati pouzdanima, ne samo zbog toga što nije postojala sloboda izjašnjavanja, nego i zato što su svi svojatali istu grupaciju i polagali pravo na nju. Prvi balkanski rat je i počeo tako što su se Srbija i Bugarska dogovorile da dijagonalno podele teritorije Makedonije, a u Drugome već nije bilo dileme da je upravo ova teritorija jabuka razdora između suseda.
S današnje tačke gledišta, ono što nije sporno jeste da je Makedonija bila ratište na kome se i danas vide ožiljci ratovanja (u vidu grobalja), a da je populacija preživela teške godine koje su ostavile traga u kolektivnom sećanju, tradicionalnom narodnom stvaralaštvu, književnosti itd. Na tvrdnje da nije postojala populacija koja je sebe nazivala Makedoncima se može odgovoriti argumentima koje iznose neki istoričari, kao Mazover ili Rosos, ali i svedoci iz tih vremena (Brailsford, Amfiteatrov ili Barbi): pitanje etničkog opredeljenja je za ove ljude bilo pitanje života i smrti. Da bi izbegli teror, oni su se najradije opredeljivali po mestu na kome su živeli, pa otuda i koncept “našizma/nostrizma”. Oni koji su u to vreme mogli razmišljati i artikulisati stavove su bili intelektualci, koji su još početkom 20. veka, ako ne i ranije, pisali i govorili o posebnom makedonskom narodu (Pulevski, Misirkov, Čupovski). Interesantno je to što se najvećim “grehom” tadašnjih makedonskih intelektualaca smatra to što nisu bili (dovoljno) nacionalisti: svesni geopolitičkih konstelacija i toga da nijedna evropska sila nije zainteresovana za rešavanje makedonskog pitanja, oni su promovisali koncepte koji su se kretali od autonomije do balkanske konfederacije, s tim što su pod pojmom “Makedonaca” obuhvatali sve koji su živeli na toj teritoriji (nešto što bi se današnjim jezikom zvalo građanskim konceptom naroda). No, države koje su ratovale, ne samo protiv Turaka nego i za osvajanje Makedonije, već su imale nacionalističku ideologiju u kojoj nije bilo mesta za različitost, pa su mere asimilacije ili razmene teritorija/življa za njih bile jedino realistične i prihvatljive.
Kao i ostali narodi, i Makedonci neguju selektivnu memoriju na dešavanja iz Balkanskih ratova: svoje pretke percepiraju kao najveće žrtve zbog (navodnog) gubitka domovine. Kada su u pitanju direktni učesnici, postoji konfuzija, jer dokumenti pokazuju da je ovo za Makedonce delom bio bratoubilački rat, u kome su braća iz iste porodice bivala mobilisana u protivničke armije. Jedna od najboljih ilustracija za položaj stanovništva u to doba je slika nadgrobnog spomenika izvesnog Petra Lušovskog, na kojem su navedene godine u kojima je pokojnik služio u osmanlijskoj, srpskoj i bugarskoj vojsci. To nije izolovan slučaj, ali i on je dovoljan da bi se pretpostavilo zašto je Makedonija, po nekima, večiti dom poginulih u različitim ratovima koji su se vodili na njenoj teritoriji – ali bez grobalja za makedonske vojnike koji su ginuli u uniformama zaraćenih država. Nedavno je u centru Skopja, nedaleko od Trijumfalne kapije podignut i memorijalni kompleks neznanim borcima za makedonsku državnost, u čijem je centru statua Prometeja, iznad koga stoji (navodna) boginja Viktorija prikazana kao ženski anđeo. Malo ko i razmišlja kada su to makedonski borci bili na pobedničkoj strani, pre Drugog svetskog rata. U sećanjima nema ni reči o tome da su najveća stradanja doživeli poraženi, tj. muslimanski živalj koji je bio žrtva etničkog čišćenja od strana svih oslobodilačkih balkanskih vojski.
Generalno uzev, za današnju Makedoniju ovaj deo prošlosti nije koristan kao materijal za izgradnju nacionalnog mita, pa nije čudno što se samo mali broj istoričara bavi ovim periodom, a skoro i da nema značajnijih publikacija novijeg datuma na ovu temu. Politika sećanja na Balkanske ratove najplastičnije se vidi u postavci novog velelepnog Muzeja makedonske revolucionerne borbe: prostor posvećen Balkanskim ratovima jedva i da postoji, u jednom uglu, sa natpisom na zidu i voštanom figurom Dimitrija Čupovskog, lidera intelektualaca toga vremena i koautora Memoranduma poslatog Velikim silama u susret Londonskoj konferenciji 1912, sa apelom o konačnom zatvaranju makedonskog pitanja preko formiranja posebne makedonske države. Interesantno je da profesionalni vodič kroz muzej, prolazeći brzim korakom kroz taj mali ćošak, najavljuje ulazak u “najtragičniji period za makedonski narod” – period međusobnih atentata i čistki unutar Makedonske revolucionarne organizacije. Ova će stogodišnjica proći tiho, jer je opšte mišljenje da se nema šta obeležavati, jer je to period trauma i nesreća. S jedne strane, Makedonci su delimično bili u sukobu sami sa sobom u odabiranju strane na frontovima, a s druge strane danas nije politički korektno plakati za izgubljenom domovinom, jer će međunarodni posmatrači to osuditi kao iredentizam.
Dok se Makedonci ne usuđuju da naglas lamentiraju nad ovim periodom ili se čak trude da preskoče ovaj deo istorije, Balkanski ratovi im se ipak “serviraju” svakodnevno i protiv njihove volje. Problem koji je Grčka nametnula oko imena Makedonije je ono što stalno vuče nazad u prošlost i ne dozvoljava da čitavu priču prekrije veo zaborava. Tzv. spor oko imena je samo drugo ime za nerešeno makedonsko pitanje, ali iza ćoška vreba i zahtev Bugarske da pre integracije u EU i NATO, Makedonija rasčisti sa svojom interpretacijom prošlosti i vodećih ličnosti koje su po njima bugarskog porekla, da u stvari prihvati druge nacionalne imaginacije kao svoje. Na taj način, Balkanski ratovi kao da se nisu završili, jer neko ne priznaje ime, drugi jezik i etničko poreklo, treći autokefalnost naše crkve. Prinuđeni da se bave bizarnim sporom koji je prepreka za integracije u NATO i EU, Makedonci “kopaju” po prošlosti da bi otkrili šta je to što Grcima ili Bugarima smeta u njihovom postojanju i samoopredeljenju. (Naravno, i proces tzv. antikvizacije, ili bolje rečeno antikomanije ima veze sa ovim sporom i rastućom spiralom nacionalizma, ali to je druga priča.)
Moderniji aspekti problema se svode na nepriznavanje postojanja makedonske nacionalne manjine u Grčkoj i Bugarskoj, gde ih ima najviše. Logika je jasna: ako u vreme podele otomanske Makedonije zaista nije bilo nacionalno osvešćenih Makedonaca, i ako je nakon toga sledio nasilan proces stvaranja jedinstvene nacije, kako je onda moguće da i 100 godina kasnije ima ljudi koji sebe prepoznaju kao Makedonce? Oni se i danas pojavljuju pred Sudom za ljudska prava u Strazburu i na drugim međunarodnim forumima, da bi se legitimnim sredstvima borili za svoja prava na samoidentifikaciju i tražili priznavanje svojih manjinskih prava.
Međunarodno poznati makedonski pesnik mlađe generacije, Nikola Madžirov, ovaj osećaj je iskazao sledećim stihom: “Ovo ovde je ono tamo, mesto gde istorija nikada ne postaje prošlost”. Teško da je ovo samo lirika: određeni broj istoričara koji se bave periodom Balkanskih ratova, ovih dana razmišlja o Balkanu nakon 100 godina i ukazuje na pitanja koja su još otvorena i na konflikte koji se i dalje perpetuiraju. Krug sukoba nije prekinut, mada je sada ušao u manje nasilnu fazu. Čak i fraza “Balkanski ratovi” danas zahteva pojašnjenje o kojim se tačno ratovima govori. Pre 100 godina raspala se Otomanska imperija, ali je cena za nacionalnu slobodu i slavu bila plaćena životima anonimnih civila i anonimnih vojnika. Podsećanje na raspad Jugoslavije od pre samo 20 godina stvara déjà vu osećaj: nove granice, porodice i njive ostale su na različitim stranama, ogroman broj stradalih i isčezlih za koje se smatra da su prihvatljiva cena za nove nezavisne države. Makedonci su dugo vremena bili posmatrači tokom raspada zajedničke države, ali kada je nezavisnost postala jedina opcija da se izbegne učešće u ratu, došlo je do realizacije osećaja istorijske pravde, tj. do stvaranja nezavisne makedonske države, po prvi put u istoriji. Ali već pri prvim koracima su se pojavili duhovi iz boce i pokazalo se da mala država ne može da utekne istorijskom nasleđu još od vremena pre Balkanskih ratova i rivalitetu oko identiteta konstitutivne nacije. Etnička bezbednosna dilema je postala dvostruka: jedna se odvija unutar zemlje, a druga involvira spoljašnje aktere.
Uprkos dominantnom stavu o tome da i danas, kao i stotinu i više godina unazad, Velike (evropske) sile nisu fer prema zahtevima Makedonaca i da je koren današnjih problema u prošlosti, može se zaključiti i obrnuto: pritisak bez presedana koji se danas vrši nad malom nacijom da se odrekne imena i identiteta da bi dobila ulaznicu za NATO i EU ima efekat buđenja “sećanja” na vreme koje nije baš u centru nacionalnog Panteona makedonskog naroda. Unutrašnji demokratski deficit, power-sharing system po etničkim linijama, uz pokušaj pomoći u vidu međunarodnog state-buildinga i pritiska u pogledu imena, stvara očekivani rezultat: buđenje nacionalizma i ponovno preživljavanje prošlosti na način koji “dokazuje” da Makedonci nikada nisu bili željeno dete Evrope, pa ni Balkana. Slaba ili skoro nepostojeća politika sećanja koja bi se odnosila na Balkanske ratove govori za sebe: većina u današnjoj Makedoniji se nerado seća tog vremena podele i asimilacije. Ali savremeni tokovi, posebno u zadnjih 20 godina, koji su vezani za pojavu nezavisne makedonske države, uzburkali su duhove prošlosti i imaju bumerang efekat u društvu u kojem se i danas, povodom međustranačkih svađa, povremeno čuju optužbe o srbofilstvu ili bugarofilstvu (i obrnuto, o fobijama).
Očekivanje da u ovakvim okolnostima Makedonci budu bolji od svojih nacionalističkih suseda nije ništa drugo nego evrofilska liberalna fantazija. Građanima Republike Makedonije je potrebno suočavanje sa prošlošću koje će doneti priznavanje stradanja, ne samo od vremena Balkanskih ratova, nego sve do građanskog rata u Grčkoj, pomirenje i mogućnost da dođu do pomirenja sa delom svoje konfuzne istorije. Ali to neće biti moguće sve dok ih se tretira kao infantilne, dok Evropa i njeni intelektualci neće da vide gaženje manjinskih i ljudskih prava, pa i pojavu ultradesničarskih snaga u zemljama koje su članice EU. Današnje makedonsko društvo od dva miliona stanovnika je uhvaćeno u začaranom krugu uzajamnih optužbi o tome ko je kriv za limbo u kojem se nalazimo na putu ka NATO i EU: stavljanje soli na ranu i diferencijacija ljudi po poreklu tu nikako ne pomaže. Spor oko imena je i te kako povezan sa starim/novim pitanjem “ko su Makedonci” (tema na koju su napisane brojne knjige), pitanjem koje je više retoričko jer se mnogima ne dopada odgovor koji dobijaju. Sve dok se pitanje oko “imena” drži otvorenim, prošlost ne može počivati u miru, jer postaje sadašnjost koja stvara preduslove za samoispunjavajuće proroštvo o buretu baruta na Balkanu – drugo istorijsko ime za Makedoniju.
Deo izlaganja na međunarodnoj konferenciji “Sto godina od Balkanskih ratova”, Oxford University, Faculty of History, 17-18 oktobar, 2012.
Peščanik.net, 28.10.2012.
Srodni linkovi:
Dubravka Stojanović – Sto godina fantazije
Biljana Vankovska – Balkanski ratovi – simfonija ili rekvijem
MAKEDONIJAREVIZIJA ISTORIJE
