Foto: Ron Haviv
Balkanski ratovi 1912-2012
Balkanski ratovi veoma su podesan istorijski događaj za konstrukciju mitske nacionalne i istorijske svesti u Srbiji. Bili su to najpopularniji ratovi u modernoj srpskoj istoriji, koji su u tadašnjim medijima najavljivani kao „dan velikog obračuna“ ili „ostvarenje zavetne misli“. Svoj „konstruktivni potencijal“ dobili su zbog značajne vojne pobede nad mitskim „vekovnim neprijateljem“ i zbog toga što je, zahvaljujući njima, Srbija udvostručila državnu teritoriju.
Upravo zbog toga što nude materijal za kreiranje politički upotrebljivog narativa, tumačenja Balkanskih ratova doživela su tokom poslednjeg veka zanimljive mutacije u udžbenicima istorije. Vrlo rano su ušli u školske programe, pa ih nalazimo već u udžbenicima iz 1920. godine, u prvim knjigama izašlim posle Prvog svetskog rata. U tim knjigama veoma je vidljiv uticaj neposrednih istorijskih iskustava. Naime, kao osnovni krivac za izbijanje Balkanskih ratova navodi se najsvežiji neprijatelj – Austro-Ugarska. Od tridesetih godina došlo je do uravnoteženijeg predstavljanja uzroka ratova i do standardizacije narativa po kome se, u srpskim udžbenicima, kao presudan uzrok Balkanskih ratova, učvrstio težak položaj srpskog naroda pod Turcima, zulumi i pogoršanje stanja koje je nastupilo posle mladoturske revolucije.
Predstavljanje uzroka ratova u udžbenicima imalo je, pored faktografskih, i različita ideološka pakovanja. U međuratnom razdoblju najčešće se govorilo o „dužnosti Srbije da oslobodi vekovima tlačeni srpski narod“. Tako je rat dobio jedan od ključnih interpretacijskih okvira: on je tumačen kao oslobodilački, odbrambeni i pravedan, što je u kasnijim udžbenicima postalo gotovo formula svedena na koncizan, apodiktički jezički stil koji ne dopušta dileme i debatu: „Prvi balkanski rat je bio pravedan, a drugi je bio nepravedan.“
Ali, pored tog već vrlo rano tipiziranog načina ocenjivanja Balkanskih ratova, razna vremena i političke potrebe donosili su različite ideološke nijanse. Tako je, neposredno posle Prvog svetskog rata, navođeno da je problem koji je doveo do ratova rešen po načelu narodnosti, u čemu vidimo jasnu vilsonijansku inspiraciju. U nekim knjigama nastalim između dva svetska rata nalazimo i nanos ideologije integralnog jugoslovenstva. Pisalo se o oduševljenju koje su srpske pobede izazvale kod drugih Jugoslovena koji su „taj rat smatrali kao svoj“ ili da je tim ratovima ostvaren „petovekovni san Jugoslovena“.
Razdoblje socijalizma donelo je svoj ideološki prtljag. U knjigama iz tog vremena mogu se naći kritičke ocene i osude ekspanzionističkih težnji srpske buržoazije ili direktno prozivanje njenih osvajačkih namera, pogotovo pokušaja „srpske buržoazije“ da sebi obezbedi izlaz na more. Međutim, uprkos toj kritičkoj noti, i u socijalističkom periodu se u Balkanskim ratovima video dobar materijal za slanje korisnih i aktuelnih političkih poruka. Zbog toga u udžbenike ulazi ocena da su ti ratovi doneli i „oslobođenje od feudalizma“, što je bilo uklopljeno u tumačenje istorije kao smene društveno – političkih sistema i klasne borbe kao njenog pokretača. Ta ideološka ovojnica omogućila je da Balkanski ratovi, u vreme socijalizma, dobiju dodatnu oslobodilačku dimenziju, jer su pored nacije, oslobađali i klasu. U udžbenicima objavljenim u vreme Slobodana Miloševića, zadržano je to dvojstvo, uz nešto veće insistiranje na veličini nacionalne pobede. Zanimljivo je da se u udžbeniku nastalom posle 2000. može naći novi nanos nacionalnog romantizma, u ključu borbe za hrišćanstvo, a sada i za sopstvenu, kako piše, srpsku civilizaciju.
Budući da je osnovni ključ tumačenja Balkanskih ratova u svim generacijama udžbenika bila ideja o odbrambenom i oslobodilačkom ratu, bilo je potrebno „kreativno intervenisati“ u opisu nekih događaja ili predstavljanju činjenica. Tako se izlazak srpske vojske na Jadransko more preko severne Albanije ne navodi kao ratni cilj Srbije, već se opisuje kao slučajna vojna akcija. Tako se u jednom udžbeniku iz 1927. godine navodi: „Srbi su zauzeli Ohrid i Resan, a ostatak razbijene turske vojske se bežeći povukao u Albaniju, preko čijih krševitih planina su srpska dva odeljenja prešla s najvećim teškoćama i stigla do Jadranskog mora i ušla u Drač“. Takvim narativom stiče se utisak da je srpska vojska slučajno ušla u albanske planine goneći ostatke turske vojske.
Češći slučaj je da se srpski prodor preko severne Albanije prikaže hronološkom zamenom mesta određenih događaja, tako da izgleda kao da se srpska vojska našla u severnoj Albaniji samo da bi pomogla crnogorskim jedinicama kod Skadra, iako se radi o dva odvojena događaja: jednom prodoru do Drača iz novembra 1912. godine i drugoj operaciji kod Skadra iz februara 1913. godine. Prvo takvo tumačenje nalazimo u udžbeniku iz 1922. godine, u kome je autorka napisala: „Posle predaje Skadra, naša vojska poče osvajati Arbaniju, prodre na obalu Jadranskog mora i osvoji Leš i Drač“. Takvo povezivanje ova dva prodora srpske vojske do Jadrana u jedan događaj maskira teritorijalne pretenzije Srbije i njenu težnju da sebi obezbedi izlazak na more, koji bi doveli u pitanje čisto odbrambeni karakter rata. Zbog toga je ta „hronološka mutacija“ prihvaćena u skoro svim sledećim generacijama udžbenika.
Socijalističko razdoblje donelo je nova tumačenja, pa je ekspedicija u severnoj Albaniji osuđivana kao akt ekspanzionizma, a navodilo se i da je „srpska okupacija izazvala otpor albanskog naroda i pobunu“. U knjigama iz razdoblja vlasti Slobodana Miloševića ta kritika je nestala, a vratila se „hronološka mutacija“. Posle Miloševićevog režima, u udžbenike su ušli novi interpretativni nanosi. U njima se izlazak Srbije na Jadran preko severne Albanije prikazuje kao legitiman, a nastanak Albanije kao problem. Uz to, pojavljuje se i dodatno tumačenje srpsko-albanskog sukoba, koje je bilo u potpunosti usklađeno s potrebama aktuelnog političkog trenutka izazvanog gubitkom suvereniteta nad Kosovom1999. godine: „Stvaranjem albanske države Srbija je ostala bez znatnog dela teritorije koji je trebalo da joj pripadne (…) Stvorena je albanska država koja će u narednim decenijama biti faktor nestabilnosti u ovom delu Evrope i uvek neprijateljski nastrojena prema Srbiji.“
Drugi balkanski rat je imao relativno stabilnu interpretaciju u udžbenicima istorije, bez obzira na različite političke sisteme koji su se smenjivali tokom 20. veka. U toj interpretaciji, sva odgovornost za rat leži na Bugarskoj, koja je zahvaljujući tome stekla položaj idealnog arhineprijatelja. Ona je predstavljena kao saveznica koja traži previše, krši dogovore, udara s leđa, mučki.
Socijalistički period se i u ovom pitanju donekle razlikovao, jer se, uz ocene da se radilo o nepravednom i bratoubilačkom ratu, nalazi i kritička ocena da je Drugi balkanski rat bio posledica sukobljenih zahteva među saveznicima, pa se navodi i da je Srbija imala svoj deo krivice: „I Srbija i Bugarska su bile oštre u svojim zahtevima, pa je sukob bio neizbežan“. Miloševićevi udžbenici su taj rat, bez mnogo komentara, ocenjivali kao nepravedan, dok je u prvim udžbenicima nastalim posle pada Miloševića, nanet naglašeni nacionalni romantizam, a događaji iz 1913. godine dodatno upotrebljeni radi insistiranja na ugroženosti Srbije. Boldovanim slovima u njima piše: „Gubitkom izlaska na more, Srbija je bila u nepovoljnijem položaju od ostalih balkanskih država. (…) Srbija i Crna Gora dovedene su u situaciju da zaštite svoje državne interese od Bugarske“. U najnovijim udžbenicima koji su sada u upotrebi, ponovo se može naći kritička opaska da je do rata dovela nepopustljivost Srbije i Bugarske.
Balkanski ratovi bili su idealan prostor za diseminaciju mitskih sadržaja i epskog sistema vrednosti. Kao blistava pobeda, oni su nudili idealan okvir za jačanje nacionalnog ponosa i kreiranje identiteta u skladu sa slavnim vojničkim tradicijama. Slavljenje vojske i njenog značaja bio je sastavni deo vaspitanja i obrazovanja u svim vremenima tokom poslednjeg veka i pod svim političkim sistemima. S naročitim oduševljenjem se u svim generacijama udžbenika opisuje polet i oduševljenje koje su pokrenuli ratovi. U prvim generacijama knjiga navodi se da je „Srbin hitao na bojno polje“ i da je „vest o pripremama za rat sa Turskom oduševila čitav srpski narod“, koji je „dobio sokolova krila i poleteo bojnim poljima“. Opisuje se da se nije radilo o „pohodu jedne vojske, nego o pohodu celog naroda“, o pohodu u kome se “znala smo jedna zapovest: napred!“. Ulazak srpske vojske na Kosovo opisan je izuzetno emotivno, pa se može naći da su „prelazeći preko Kosova, plakali od radosti“. I same bitke, kao bitka kod Bitolja, opisane su kao epopeja: “Srpska vojska je pod borbom prelazila reke i ravnice, gazeći vodu do pojasa i pevajući. Kroz topovsku grmljavinu i prasak pušaka razlegla se pesma: Oj Moravo, moje selo ravno“. Udžbenici u vreme socijalizma i Miloševića bili su uzdržaniji i nisu bili natopljeni emotivnim pristupom, ali se u najnovijim knjigama, nastalim posle 2000. godine, takvi tonovi ponovo mogu naći: „Posebno su oficiri prednjačili u moralnom podstreku, s nestrpljenjem očekujući veliku pobedu nad vekovnim neprijateljem“.
U svim generacijama udžbenika postoji još jedan zajednički imenilac: naglašavanje da je srpska vojska bila uspešnija od savezničkih. Ključna ideja je da su srpske pobede bile značajnije od drugih, ali i da saveznici ne bi mogli ostvariti svoje ciljeve bez srpske pomoći. Već u prvom udžbeniku napisanom posle Prvog svetskog rata nalazimo tu ideju: „Saveznici su isto pobeđivali, ali njihove vojske nisu mogle tako uspešno ići napred. S toga je Srbija, svršivši prva svoj zadatak, počela pomagati svojim saveznicima“. Pomoć Bugarima kod Jedrena i Crnogorcima kod Skadra svuda je jedna od ključnih tema, ali se u nekim udžbenicima može naći i pomoć Grcima. Tako se za Prvi balkanski rat kaže da su se Grci, „iako bejahu jednom prilično stradali, srpskim uspesima oporavili i vešto uspeli da im Turci predadu Solun“. Isto se ponavlja i u Drugom ratu: „srpska vojska je održala najsjajniju borbu na Bregalnici, te su potom i Grci počeli nešto uspevati“.
Takve poente osnova su za izgradnju mita o viteštvu koji počiva na konceptu „plemenitog junaka“, ili kako je to formulisano u jednom od ranih udžbenika: „Srbin je dobar junak, hrabar i plemenit vitez“. Takva slika je u snažnom kontrastu sa jednim drugim, ali jednako važnim i snažno podvučenim motivom o naciji-žrtvi, za koji, takođe, Balkanski ratovi daju povoljnu matricu. Ona se pre svega stvara pomoću stalnog ponavljanja formule o nezahvalnosti saveznika, u prvom redu Bugara. Kao ne manji neprijatelji pojavljuju se i velike sile koje su, kako navode svi udžbenici, onemogućile da Srbija do kraja materijalizuje svoje vojne pobede, nepravedno joj oduzimjući delove teritorija koje je ona smatrala svojima. I u delovima lekcija koje se odnose na velike sile često se koristi emotivan govor kojim se pravila slika o istorijskoj sudbini: „Srpski narod je i na londonskom sastanku velikih sila bio oštećen kao na Berlinskom kongresu“, što se kasnije formiralo kao čvrst mitski sadržaj o Srbiji koja dobija u ratu, a gubi u miru.
Ipak, za ocenu interpretacije Balkanskih ratova kao „modle za istorijsku svest“, ključan je odnos prema starijoj istoriji. Balkanski ratovi se tu pojavljuju kao „prenosnik“ veze koja postoji sa srednjim vekom, kao „sprovodnik“ koji savremene generacije povezuje s „mestom istorijskog rođenja“. Oni su trenutak u prošlosti koji „ispravlja“ isprekidanu vremensku vertikalu, koji povezuje pretke i potomke, obnavlja epsko shvatanje vremena, u kome vreme stoji. Već od prvog udžbenika u kome su ratovi opisani pojavlju se svi ključni motivi: „osveta Kosova“, „ispunjavanje Kosovskog amaneta“; pominje se osvetnička poruka „Za Kosovo Kumanovo, za Slivnicu Bregalnicu“. Pojavljuju se i ključne istorijske ličnosti, s kojima se uspostavlja direktan kontinuitet. Tako se navodi da je kralj Petar Karađorđević „posle 520 godina nogom stupio u Skoplje, Dušanovu prestonicu“, kao i da je oslobođen Skadar, „prestonica prvih srpskih kraljeva“. Stari junaci su čak prepoznati u savremenicima: „Snaga kraljevića Marka se probudila u Srbima“. Od vremena socijalizma takvo istorijsko povezivanje se više ne nalazi u udžbenicima, tako da kosovskog mita od druge polovine 20. veka nije bilo u školskom sistemu.
Ova analiza pokazala je da su Balkanski ratovi bili veoma podesan događaj za izgradnju ključnih sastavnih delova nacionalno romantičarskog mita, ali da su sve političke faze kroz koje su u 20. veku prošle Srbija i Jugoslavija, izborom činjenica, naglašavanjem jednih i zanemarivanjem drugih, koristile te događaje za slanje sebi potrebnih političkih poruka. Još se jednom potvrdilo da istorija jeste „nauka o sadašnjosti“, da je svaka generacija piše iz početka. Ovaj kratki ogled nam je pokazao i da analizom tumačenja pojedinih istorijskih događaja možemo mnogo saznati o savremenosti, koja se u slici prošlosti ogleda kao u ogledalu.
Predavanje na međunarodnoj konferenciji posvećenoj stogodišnjici balkanskih ratova: The Balkan Wars 1912/13 – Experience, Perception, Remembrance, 11 – 13. oktobar 2012, Center for Balkan and Black Sea Studies / Yildiz Technical University, Istanbul.
Peščanik.net, 13.10.2012.
REVIZIJA ISTORIJE- Biografija
- Latest Posts
Latest posts by Dubravka Stojanović (see all)
- Posthumni život Ustava iz 1974. - 23/02/2024
- Prošlost dolazi - 30/11/2023
- Prošlost dolazi, 2. deo - 24/11/2023
