Vahabizam je vrlo konzervativan pokret reforme u islamu koji je, još u 18. veku, osnovao Muhamed ibn Abdulvehab (Abd al Wahâb, 1703-1792). U svom rodnom Nedždu, u dubokoj unutrašnjosti arabijskog poluostrva, ovaj verski reformator vezao se uz pleme Sauda, tako da je vahabizam docnije, u 20. veku, postao i vodeća verska ideologija u Saudijskoj Arabiji, državi osnovanoj 1932. godine. U to vreme, dva konstitutivna elementa saudijske države bila su, s jedne strane, ideologija vahabizma, a s druge, u ekonomskom smislu, Aramco, mešovita arapsko-američka kompanija za eksploataciju nafte. Američki Standard Oil dobio je tu, naime, još 1933. godine, ekskluzivno pravo na koncesije u korišćenju nafte. U tome, svakako, treba tražiti i glavne razloge za današnji vrlo ambivalentan odnos SAD prema Saudijskoj Arabiji. Takav odnos pomalo sublimira izjava aktuelnog američkog potpredsednika Dika Čejnija da »dobri Gospod nije gledao da postavi naftu ili gas samo onde gde su demokratski izabrani režimi, prijateljski nastrojeni prema Sjedinjenim Državama«.
Ubrzana modernizacija saudijskog društva i države praćena je, međutim, religijskim konzervativizmom u pravu, moralu i politici. Prestonica Rijad se, na primer, od nekadašnje oaze sa 60.000 ljudi koji su živeli u blatnjavim kolibama, pretvorio u svetsku metropolu sa 4,5 miliona stanovnika. Pre samo pedesetak godina, svega 30.000 muslimana je godišnje odlazilo na hadž u Meku. Danas se broj hodočasnika popeo na oko tri miliona. Tome je, svakako, doprineo napredak u saobraćaju i mogućnost da se do Hidžaza dođe avionom. Saudijska vlada je uložila oko pet milijardi dolara u izgradnju međunarodnog aerodroma Kralj Abdul Aziz pored Džede. Ta zračna luka zauzima površinu od oko 100 km2 i veća je od najvećih svetskih aerodroma u Njujorku, Parizu ili Čikagu. Posebno mesto u tom kompleksu zauzima novi »hadž terminal« koji čine dve ogromne, šatorski zasvođene hale. Pošto u vreme hadža na taj aerodrom sleće po jedan džambo-džet svakih pet minuta, terminal može da primi i otpremi oko 5000 ljudi na sat ili nešto manje od milion putnika tokom hodočasničke sezone. Istovremeno, uprkos takvoj modernizaciji države, saudijska žena u proseku rađa više od šestoro dece, ne sme da vozi auto (jer je to, prema tumačenju vahabističkih ideologa, nemoralno!), a do sredine 1990-ih polovina svih žena u toj državi od 24 miliona stanovnika je bila nepismena. Vidi se, dakle, da ovakav tip religijskog fundamentalizma istrajava na neobičnoj formuli koja, pomalo paradoksalno, povezuje ubrzanu modernizaciju društva s izrazitom verskom rigidnošću i isključivošću.
Vahabizam je u osnovi jedan puristički pokret, prilično totalitaran. Na sličan način na koji su puritanci doprineli stvaranju SAD, i vahabiti su svoje konzervativno učenje utkali u temelje saudijske države i društva. Tu dominira ideja o povratku izvornom islamu, prvobitnom halifatu, „precima“ iz Medine (ar. salâf, otuda salafizam kao naziv pravca u islamu). Vahabiti (u nas popularno nazvani vehabijama) pristalice su hanbalitske versko-pravne škole u sunitskom islamu, karakteristične po bukvalističkom tumačenju tradicije, integrizmu, pa i fundamentalizmu. Oni su protivnici sufizma, muzike, pluralizma u islamu, svetačkih grobova, mauzoleja, kao i slavljenja Poslanikovog rođendana (mevlud). Oni čuvaju još samo Muhamedov grob u Medini, dok su svi drugi svetački kultovi zabranjeni. Vahabitima pripadaju talibani, „avganistanski Arapi“, koji su uništavali Budine statue u Bamijanu, a u Kabulu zabranjivali bioskop i slobodno kretanje žena. Tu su potom i dobro poznate veze s globalnim terorizmom, Al-Kaidom. Među 19 samoubica koji su izvršili terorističke napade u SAD 11. septembra 2001. bilo je čak 15 Saudijaca. Vahabiti, najzad, pružaju podršku militantnom pokretu Hamas u Izraelu.
Pa ipak, u samoj Arabiji, vahabiti danas čine tek oko 40% stanovništva. Tokom hadža u mesecu zulhidži na svetim mestima islama i dalje se, kao što znamo, okupljaju muslimani iz celog sveta, pripadnici različitih škola i orijentacija. Saudijski kralj Abdulah je nevehabijski tradicionalista, dok su prinčevi Sultan, Salman i Nedžef skloniji vahabizmu. Vahabiti kontrolišu i tzv. „moralnu policiju“ (mutawiyin) u S. Arabiji. Do 2001. pred vahabističkim sudovima u toj zemlji optuženi nije smeo da ima advokata odbrane. Ali i nakon toga, ovo pravo je pripadalo uglavnom samo zapadnjacima koji borave u toj zemlji, ali ne šiitima i drugim muslimanskim zajednicama. Ozloglašena je tu, svakako, i dobro poznata, bar među organizacijama za ljudska prava, praksa bičevanja i surovog kažnjavanja zatvorenika. Marta 2002. godine je, tokom požara u ženskoj internatskoj školi u Meki, čak 14 devojaka tragično izgubilo život, a na desetine povređeno samo zato što ih je moralna, šerijatska policija vraćala u zapaljenu zgradu, jer nisu bile propisno pokrivene! Pravo na život je tu brutalno bilo podređeno puritanskom religijskom pravu.
Vahabizam, ipak, nije našao pogodno tle na pluralnom Balkanu, u okviru domaćeg islama. Prvi razlog za to treba tražiti baš u činjenici što naš region nije homogeno područje kao S. Arabija, on ipak ima istorijsku tradiciju pluralizma i međuverske tolerancije, makar ta tolerancija povremeno bila i antagonističkog karaktera. Osim toga, balkanski islam je jedan pluralistički, evropski islam (sunizam hanefitske versko-pravne škole, dok su vahabiti sledbenici hanbalizma), čiji čelnici zastupaju ideju Evrope kao „doma društvenog ugovora“ između muslimanske manjine i nemuslimanske većine. Uprkos misionarskim aktivnostima nekih vahabita u Bosni i Hercegovini i na Kosovu, vahabizam je na Balkanu imao srazmerno malo uticaja. U svakom slučaju, vahabizam nipošto ne treba poistovećivati s domaćim islamom. On je donekle, u kraćem periodu nakon završetka rata u Bosni, ostvario izvestan uticaj posredstvom Visokog saudijskog komiteta za pomoć BiH. Tada je podignut i islamski kulturni centar kralja Fahda u Sarajevu, s velikom vahabističkom džamijom, medresom, konferencijskim centrom, bogatom bibliotekom i obližnjim domom za nezbrinutu decu. Neki sarajevski studenti islamske teologije i imami školovali su se izvesno vreme u Saudijskoj Arabiji, a Saudijski komitet podržava i vrlo razgranatu izdavačku delatnost u domenu teoloških publikacija. Ali sve to nije ostavilo dubljeg traga među bosanskim muslimanima, mada je finansijska podrška tu itekako bila prihvaćena. Pa ipak, ta pomoć je, bar prema nekim procenama, bila tek peta po ukupnom iznosu, dok je za Bosnu puno više dala, na primer, švedska država. Još manje uticaja je vahabizam ispoljio na Kosovu, najviše zbog sukoba s lokalnim islamom bektašijske, šiitske orijentacije, ali i lokalnim sunitima, predstavnicima drugih derviških tarikata. Tu, svakako, nije moglo da prođe vahabističko skrnavljenje i uništavanje pojedinih džamija i nadgrobnih spomenika, nametanje drukčijeg vida molitve i uopšte, nasilno ponašanje koje je izazvalo vrlo negativne reakcije na Kosovu, ali i u Albaniji. Zanimljivo je da tu vahabiti nisu učestvovali u rušenju i paljenju srpskih pravoslavnih crkava, nego u skrnavljenju osmanskog religijskog nasleđa. Njima je, u stvari, tu najviše smetalo što se lokalni muslimani ponašaju kao hrišćani.
Vahabiti su, kao što znamo, nedavno pravili probleme i lokalnom muslimanskom stanovništvu u Novom Pazaru i Sandžaku. Spomenimo samo incidente u novopazarskim džamijama koje je osudio mešihat Islamske zajednice Sandžaka. Pristalice vahabizma najviše štete, u stvari, nanose samom islamu i muslimanima, zloupotrebljavajući ovu religiju na jedan vrlo ekstreman, isključiv način. Oni su nešto poput zilota u pravoslavnoj tradiciji, ali zbog manjinskog prisustva zilota na Svetoj ili, pak, Fruškoj Gori niko danas neće reći da su te grupe dominantne u pravoslavlju. Političku moć vahabizma ne bi, međutim, nipošto trebalo ni potceniti, s obzirom na velike ekonomske i finansijske resurse kojima danas raspolaže taj globalni integristički „misionarski pokret“ u savremenom islamu.
Peščanik.net, 17.03.2007.
NAŠ TERORIZAM
