Nacisti su 1940. prikazali propagandni film pod nazivom Večni Jevrejin. Film Jevreje prikazuje u njihovom navodno „izvornom stanju“, „pre nego što su navukli masku civilizovanih Evropljana“. Prizori jevrejskih obreda smenjuju se sa scenama ljudi koji se, sa jarmulkama na temenu i obučeni u kaftane, tiskaju po tesnim sokacima, što treba da pokaže zaostalost njihovog načina života. Reditelj se pre svega fokusirao na lica. Smenjuju se dugi krupni kadrovi usta, očiju, noseva i brada protagonista, uz očiglednu nameru da prizori stereotipnih jevrejskih crta lica izazovu gnušanje i prezir.
Svoj doprinos ovom filmu je dao i autor plakata. Izbegao je uobičajene simbole jevrejskog identiteta (jarmulku, uvijene zulufe, Davidovu zvezdu) i prikazao mračno, mesnato lice sa orlovskim nosem. Naslov filma na plakatu je skoro suvišan. U tadašnjoj Evropi je ovakvo predstavljanje Jevreja bilo široko rasprostranjeno; slični prikazi se pojavljuju u raznim pamfletima, novinama, pa čak i u knjigama za decu.
Ali taj portret nije „večan“. Iako je antisemitizam poznat kao „najduža mržnja“ zapadnog imaginarijuma, do desetog veka nove ere u njemu nema prepoznatljivih Jevreja, a još manje stereotipnih crnomanjastih, nosatih Jevreja. Raniji spomenici i spisi prikazuju jevrejske proroke, izraelsku vojsku i judejske kraljeve, ali se oni prepoznaju samo iz konteksta i ne razlikuju se od drugih proroka, vojnika i kraljeva. U Egbertovom psaltiru nastalom oko 980. godine, čak i za bezočne sveštenike (pontifike) koji nagovaraju Pilata da raspne Hrista, posebno se naglašava da su Jevreji, da bi ih čitalac prepoznao kao takve.
Jevreji u hrišćanskom slikarstvu i vajarstvu nisu bili izdvajani po svojim fizičkim osobinama, crtama lica, pa čak ni po obrednim predmetima, već – po šeširima. Oko 1100. godine, u doba pojačanog izučavanja Biblije, porasta zanimanja za prošlost i umetničkih inovacija, slikari su otkrili starozavetne ilustracije koje su u ranoj srednjovekovnoj umetnosti bile zapostavljene u korist novozavetnih. U bogato ilustrovanim biblijama i na kamenim fasadama romanskih crkava podizanih širom hrišćanskog zapada – jevrejski proroci su dobili visoke špicaste kape.
Šeširi proroka nisu imali nikakve veze sa stvarnom jevrejskom odećom (nema dokaza da su Jevreji u to doba nosili bilo kakve šešire, a jevrejski vernici nisu pokrivali glavu do šesnaestog veka). „Špicasti jevrejski šešir“ nastao je od takozvane frigijske kape persijskog boga Mitre. Nosili su je i persijski sveštenici i ona je simbolizovala verski autoritet. Isti šeširi vekovima stoje u spisima, na freskama, mozaicima i duborezima – na glavama trojice „mudraca sa Istoka“ koji donose darove malom Isusu, i očigledno nemaju negativnu konotaciju. Naprotiv, taj šešir je likovnim prikazima Jevreja davao auru svete starine, koja je opet davala patinu novim zdanjima i rukopisima i štitila ih od optužbi za „novotariju“ – što je bila ozbiljna optužba u srednjovekovnom hrišćanstvu, konzervativnom društvu koje se bojalo promena. Iz istog razloga su proroci nosili brade, kao simbol zrelosti, mudrosti i dostojanstva. (Kao šeširi, ni brade nisu imale mnogo veze sa pravim izgledom Jevreja i njihovim verskim obredima. Jevrejski muškarci toga doba nisu po pravilu bili bradati.)
Izgled i značenje Jevreja u zapadnoj umetnosti se menjao zajedno sa promenom hrišćanskih preokupacija i verskih potreba. Umetnost utiče na ideje isto onoliko koliko ih odražava. Tako je predstavljanje Jevreja u umetnosti uticalo na to kako ih hrišćani zamišljaju i šta o njima misle, i to je menjalo stavove i politiku prema njima tokom vekova. U zanimljivom primeru života koji oponaša umetnost, dva crkvena sabora 1267. godine propisuju da Jevreji moraju da nose špicaste šešire „kao njihovi preci“. Tada nije bilo fotografija, pa se nameće zaključak da je glavni dokaz za to kako su se stari Jevreji oblačili bila hrišćanska umetnost.
Oko 1140. godine, nekoliko decenija pošto su u hrišćanskoj umetnosti jevrejski proroci dobili šešire, zaboravljena je prvobitna persijska asocijacija. Špicasti šeširi su postali znak jevrejstva. Počeli su da se pojavljuju na mnogim judejskim glavama – ne samo starozavetnih proroka i praotaca, već i likova u književnosti i legendama. U novim kontekstima izgubila su se nekadašnja pozitivna svojstva starine i autoriteta. Na triptihu nastalom oko 1155, koji se danas čuva u Morganovoj biblioteci, Jevrejin po imenu Juda Kirjak, koga je rimska carica Jelena naterala da joj otkrije gde se nalazi životodavni krst, nije nikakav uvaženi prorok. Šešir i brada tu služe da potvrde drevnost i pouzdanost njegovih informacija, ali su istovremeno i simboli njegove jalove i prevaziđene vere. Šešir je tu u funkciji hrišćanske doktrine zamene, po kojoj su jevrejska pravila i obredi zamenjeni „duhovnijim“ hrišćanskim praksama.
U drugoj polovini 12. veka, novi trend milosrdne kontemplacije o smrtnom, napaćenom Hristu naveo je umetnike da posvete pažnju licima Jevreja. Na ukrašenom kovčegu iz približno 1170. godine, Jevrejin u sredini grupe levo od raspetog Hrista ima veliki kukasti nos, neproporcionalan u odnosu na njegovo lice i noseve drugih likova predstavljenih na kovčegu. Iako ovaj groteskni profiil liči na savremene rasističke antisemitske karikature, izgleda da – još uvek – ne nosi to značenje. Nijedan dotadašnji hrišćanski tekst ne pripisuje Jevrejima bilo kakve fizičke osobine, pa ni „jevrejski nos“. Ružno lice ovog čoveka ne signalizira etničku mržnju, već odražava tadašnje hrišćanske preokupacije.
U skladu sa novim idolopoklonstvom, umetnička dela su počela da prikazuju poniženog i umirućeg Isusa. Neki hrišćani su se teško mirili sa time, uznemireni prizorom božanskog stradanja. Zagovornici novog idolopoklonstva su kritikovali taj otpor. Izostanak odgovarajućeg ganuća pred prizorom Isusove patnje poistovećivan je sa „jevrejskim“ bezosećajnim stavom. Tako na ovoj slici, kao i na mnogim drugima, istaknuti nos ovog Jevrejina služi pre svega da skrene pažnju na položaj njegove glave, prezrivo okrenute od Hrista, povezujući tako njegovu ružnu anatomiju sa njegovim pogrešno usmerenim pogledom.
Do kraja 12. veka, pa i nekoliko decenija kasnije, jevrejski nosevi u umetnosti su bili previše raznoliki da bi postali označitelji identiteta. Odnosno, Jevreji su imali brojne „ružne“ noseve – ponekad dugačke i špicaste, ponekad spljoštene kao njuška – ali su takve noseve dobijali i svi „pokvareni“ nejevreji; još uvek nema prepoznatljivog „jevrejskog“ nosa. Međutim, do kraja 13. veka, zaokret ka realizmu u umetnosti i rastuće zanimanje za ljudsku fizionomiju naveli su umetnike da osmisle vizuelne oznake etničke pripadnosti. Niz odlika pripisivanih Jevrejima sveo se na usko, istovremeno groteskno i naturalističko lice i tako je rođena karikatura Jevrejina sa kukastim nosem i kozjom bradicom.
Ova predstava je imala višestruku svrhu. Budući živopisno i realistično, jevrejsko lice je za hrišćanske posmatrače bilo otelotvorenje fizičkog, sekularnog, materijalnog sveta, sa kojim su Jevreji dugo povezivani u hrišćanskim raspravama. To objašnjava zašto na jednoj ilustraciji koja treba da prikaže njegovu svetovnu vlast, nemački car Henrik VII prima svitak od karikiranog Jevrejina.
U drugim slučajevima ova karikatura prikazuje zabludu i neverništvo. U 14. veku, na jednoj ilustraciji 52. Psalma („Reče bezumnik u srcu svom: Nema Boga“) više nije potreban šešir da bi se pijani bezumnik prepoznao kao Jevrejin – to je jasno iz crta njegovog lica. Ali ovde se ne optužuje samo jevrejsko neverništvo. Bilo je uobičajeno da se bezumik iz 52. Psalma predstavlja kao idiot sa toljagom, grešnik, prostak ili budala. Tako naš karikirani Jevrejin sa svojim već generičkim crtama lica postaje svaki „hrišćanski“, nejevrejski nevernički bezumnik. Dakle, ova podla antisemitska karikatura ne podvlači samo razliku između Jevreja i hrišćana; ona komplikuje zamisao o Jevrejima kao svim moralno „drugima“ nasuprot vernim hrišćanima, ističući nesavršenost i jednih i drugih.
Naravno, ovaj ekumenski moralizam nije naročito utešan. Prečesto je moć slike – živopisno „stvarna“ mesnata različitost karikiranog jevrejskog lica – potiskivala njenu suptilnu duhovnu poruku. Krajem srednjeg veka, hrišćanski stavovi prema sebi, veri i bogu menjali su se sporije i manje primetno od hrišćanskih stavova prema Jevrejima. Četiri veka gledanja u slike nosatih i bradatih Jevreja sa špicastim šeširima, pripremilo je hrišćane da u Jevrejima ugledaju drugačijeg i socijalno udaljenog od sebe. Kada takve razlike i udaljenosti nisu pronalazili u stvarnosti, nametali su ih zakonima o zanatima dozvoljenim Jevrejima, zloglasnim propisima o žutim zvezdama, saterivanjem Jevreja u geta ili pokazivanjem snage države – proterivanjem Jevreja sa svoje teritorije.
„Večiti Jevrejin“ i „najduža mržnja“ su varljive oznake. Ni Jevreji ni stavovi o njima nisu statični i nepromenljivi. Čak i naizgled iste slike mogu imati drastično različita značenja. Ali istorija antijevrejske ikonografije otkriva jednu konstantu zapadne kulture, dobro poznatu nacističkim propagandistima – primitivnu snagu vizuelnog.
Sara Lipton, The New York Review of Books, 14.11.2014.
Preveo Ivica Pavlović
Peščanik.net, 02.02.2015.
ANTISEMITIZAMHOLOKAUST