Referat na konferenciji Helsinškog odbora „Jugoslovensko iskustvo i budućnost regiona“, održanoj 13. i 14. oktobra 2017. u Beogradu.
Prošlo je već više od 20 godina od raspada Jugoslavije i završetka rata, ali ta država ostaje važna, ako ne i ključna tačka prošlosti koja služi za definisanje sadašnjosti u svim bivšim republikama. Jugoslavija je taj idealni „drugi“, onaj prema kome na najpouzdaniji način može da se konstruiše identitet današnjih država nastalih na njenim razvalinama. Kao i u drugim konstrukcijama sećanja, i u ovom slučaju najmanje je važna istorijska realnost, a presudnu ulogu u procesu formiranja današnje slike o njoj imaju sadašnje političke potrebe u državama-naslednicama. Zbog toga je način na koji se u javnosti predstavlja Jugoslavija jedan od najpreciznijih instrumenata pomoću kojih možemo da merimo današnje političko stanje i raspoloženje.
U ovom referatu pokušaću da uporedim odnos prema Jugoslaviji u novijoj srpskoj istoriografiji sa slikama te države koje možemo naći u srpskim udžbenicima istorije. Zbog kratkoće vremena držaću se dominantnog toka istoriografije, iako ona nikako nije jednodimenzionalna i monolitna. Naprotiv – ona je pluralna, u njoj postoje uporedni tokovi koji su pokretali i pitanja modernizacije, društvene, kulturne istorije, istorije ideja ili sećanja i svakodnevice, među kojima smo dobili hvale vredne rezultate. Ipak, ovde ću se držati dominante produkcije, jer je moj pokojni kolega Miroslav Jovanović u svojoj knjizi Kriza istorije procenio da svega 8% istoriografije nakon 2000. godine pripadaju inovativnijim metodološkim pravcima, dok je za sve ostalo rekao da je srpska istoriografija samozadovoljno zatvorena u klasični istoricizam neorankeovskog tipa. Što se udžbenika tiče potrebno je reći da su oni sve do Zakona iz 2010. bili pod monopolom Zavoda za izdavanje udžbenika, da je dakle postojao samo jedan odobreni udžbenik, zbog čega su to bili najčistiji predstavnici „zvaničnog sećanja“, s pečatom ministarstva prosvete.
Ići ću hronološkim redom. Prvi svetski rat i stvaranje Jugoslavije opsežno su analizirani tokom 80-ih godina i mislim da je baš u tom pitanju postignut najveći naučni napredak u delima Andreja Mitrovića, Đorđa Stankovića, Ljubinke Trgovčević ili Dragoslava Jankovića. Uporedo s tim, istih godina počela je i književna obrada tog istorijskog razdoblja, koja je za cilj imala mitologizaciju uloge Srbije u ratu i stvaranju Jugoslavije. Od Vremena smrti do Knjige o Milutinu stvarana je mitska, samoviktimizirajuća slika Srba kao neshvaćenih heroja palih za pogrešan cilj, za Jugoslaviju.
Ovo istorijsko razdoblje je od kraja 80-ih bilo potisnuto kao istoriografska i književna tema otvarajući prostor Drugom svetskom ratu, o čemu će kasnije biti reči. Istoriografija se sve do danas toj temi nije vratila, s izuzetkom jednog broja knjiga proizvedenih 2014. povodom 100-ogodišnjice, koje su bile ili svečarskog karaktera, ili obračun s Kristoferom Klarkom ili pokušaji naknadne pseudonaučne potvrde Ćosićevih stavova. O stvaranju Jugoslavije više nije bilo reči.
Međutim, iako se naučna istoriografija više tim pitanjima nije bavila, u udžbenike istorije napisane nakon 2000. godine nisu ušli postignuti istoriografski rezultati, već upravo slika stvorena u književnosti. Navešću nekoliko citata da bih to ilustrovala: udžbenik iz 2002, u tipično ćosićevskom patetičnom stilu veličanja smrti: „Ispod potištenosti i velike tuge, srpski narod je skrivao nadu i veru u ratni preokret… mnogobrojni pojedinci koji su u smrt išli mirno, junački ili demonstrativno ležerno, pokazivali su neprijatelju koliko ga preziru… Smrtna kazna izgubila je svaku efikasnost i delotvornost. Smrti se niko nije plašio“; ili još jedna Ćosićeva ideja, u udžbeniku iz 2005: „Srbija je omogućila ostalim jugoslovenskim narodima da, formiranjem jugoslovenske države, napuste stranu poraženih i da se priključe pobednicima. Srbija je u novu državu uložila sopstvenu državnost, tradiciju, za nju žrtvovala trećinu stanovništva, diplomatski iznela jugoslovenski program i sačuvala jugoslovenski prostor od komadanja“. Takav stil i takvi zaključci nisu proizašli iz dela Đorđa Stankovića ili Andreja Mitrovića.
Što se tiče Kraljevine Jugoslavije, ona je iz istoriografije gotovo nestala i izuzev nekoliko značajnih dela koja se bave pretežno društvenom istorijom, njene kontroverze prestale su da zanimaju srpsku istoriografiju. Za razliku od kraljevine, ključno mesto i u revizijama istorije i u promenama udžbenika doživeo je Drugi svetski rat i slika Jugoslavije u njemu. Na mesto žrtve broj jedan je umesto prethodno neupitnih partizana-ratnika došao srpski narod, i to u prvom redu onaj u NDH, što je od kraja 80-ih korišćeno za proizvodnju novog rata sa Hrvatskom. Na drugom mestu, Drugi svetski rat bio je potreban da bi se ideološki prevrednovala sadašnjost i da bi bila rehabilitovana ona strana među kolaboracionistima koja je postala uzor novog vremena. Već tokom devedesetih godina među tada mlađim istoričarima formirana je tada marginalna struja, koja je u svojim radovima pokušavala da promeni uloge koje su u ratu igrali četnici i partizani. Ideološki naklonjena četnicima, ta struja proizvela je ne mali broj radova koji su predstavljali čist primer istorijskog revizionizma. Istovremeno, ostatak istoriografije je u potpunosti napustio Drugi svetski rat, sve do jednog broja doktorata poslednjih godina, tako da se „novo, chetnic friendly tumačenje“ našlo kao jedino nasuprot nekadašnjoj istoriografiji socijalističke Jugoslavije, što je stvorilo opasan vakuum.
U taj vakuum ušli su udžbenici koji su izašli neposredno po padu Miloševića, kad je upravo ta grupa istoričara dobila monopol na pisanje školskih učila. Tako su oni svoje viđenje Drugog svetskog rata pretočili u potpuno izmenjeno sećanje, koje je s odobrenjem ministarstva prosvete postalo nova, zvanična istina. Sve je u njima bilo promenjeno, a kolaboracija je postala isključivo partizanska, kao i zločini. I u ovom slučaju se može utvrditi da je na udžbenike više uticao Nož Vuka Draškovića, nego prethodni istoriografski rezultati. Fokus je pomeren i stavljen na zločine izvršene tokom 1944. i 1945. čime je postignuto više ciljeva – od brisanja četničkih zločina do guranja zločina iz devedesetih u drugi plan. Na top listi zločina na prvo mesto izbili su oni partizanski.
Najveći broj doktorskih disertacija, monografija, zbirki dokumenata i članaka objavljen je poslednjih godina o socijalističkoj Jugoslaviji. Opšte karakteristike srpske istoriografije odnose se i na najveći deo te produkcije. Mainstream istoriografija, tradicionalistička i neorankeovska, fiksirala se u prvom redu na diplomatsku istoriju i to uglavnom shvaćenu bilateralno, bez ikakvog konteksta i opštijeg razumevanja globalnih kretanja. S izuzetkom jednog broja knjiga koje su nam donele važna saznanja o društvenoj, kulturnoj, ekonomskoj istoriji ili istoriji sećanja u tom periodu, najveći deo produkcije doprineo je pukom gomilanju činjenica, što nas nije približilo poznavanju Jugoslavije. Naprotiv, ta reciklaža arhivskih fondova i deskriptivno množenje stranica kao da je tu upravo da se ključna pitanja Jugoslavije ne bi postavila.
S druge strane, kondenzovana slika socijalističke Jugoslavije koju možemo naći u udžbenicima objavljenim posle 2000. veoma je interesantna za tumačenje. Komparativno istraživanje udžbenika svih država nastalih na tlu Jugoslavije pokazalo je da je slika najnegativnija u Hrvatskoj i u Srbiji. Opšta slika koja se formira preko srpskih udžbenika, slika naroda žrtve, prevučena je i preko slike socijalističke Jugoslavije, pa se u udžbenicima mogu naći poznate teze iz Memoranduma SANU o eksploataciji Srbije, o njenom neravnopravnom položaju, o pokrajinama koje su podelile njenu teritoriju i o stalnom separatizmu drugih republika koje su težile da unište Jugoslaviju.
Ono što je za naš današnji skup najvažnije je činjenica da slika socijalističke Jugoslavije pre svega ima funkciju opravdavanja sopstvene pozicije u ratovima devedesetih, koji su prikazani kao isključivi rezultat i posledica prethodnog, komunističkog i jugoslovenskog perioda. Time se u potpunosti aboliraju nacionalne i nacionalističke elite koje su na vlast došle krajem 80-ih i koje su pokrenule rat u ime svoje ideologije. Drugim rečima, za rat se optužuje komunizam, a ne nacionalizam; ustav iz 1974, a ne oni iz 1990. Time je Jugoslavija poslužila za indulgenciju današnjih država, a komunizam za ideološku indulgenciju nacionalizma. Tim zamenama teza odvajamo se od mogućnosti da razumemo te ratove i njihove uzroke, pa vrata za ponovo upadanje u istu grešku ostaju otvorena.
Ono što posebno brine je činjenica da se u današnjim udžbenicima istorije uzroci ratova objašnjavaju identičnim argumentima koji su korišteni da bi se rat ideološki proizveo. Dakle, distanca od više od 20 godina od kraja rata nije donela ništa novo, a društva se nisu pokrenula od onog trenutka kada su ušla u rat do međusobnog istrebljenja. U srpskim udžbenicima jedino objašnjenje je ono koje je davao i Miloševićev režim – da su Jugoslaviju srušile separatističke republike, u prvom redu Slovenija i Hrvatska, a da je rušenje počelo već s uklanjanjem Aleksandra Rankovića i počecima federalizacije države: „Njegovom smenom (Rankovićevom) zbog navodnog (podvukla DS) prisluškivanja Tita, započeo je proces razgradnje Jugoslavije, uz sve veće tendencije Slovenije i Hrvatske ka osamostaljenju“. Time se raspad Jugoslavije smešta u vreme socijalističke Jugoslavije, a ovim izrazom „navodno“, Ranković se predstavlja kao još jedna nevina srpska žrtva, čime se dodatno utvrđuje mitska martirska matrica. Od tog trenutka pa nadalje se izvodi prava linija, koja ide preko nemira na Kosovu 1968, u Hrvatskoj 1967-1971, Sloveniji 1969. do na kraju presudnog udarca Jugoslaviji – Ustava 1974. U svim tim događajima prikazuje se separatizam jugoslovenskih republika i pokrajina i njihova tobožnja stalna namera da sruše Jugoslaviju, koju, po tom narativu, srpska strana brani. Federalizacija se vidi kao suprotstavljena srpskim nacionalnim interesima. Drugim rečima, glavna odgovornost leži na nacionalizmima drugih naroda, dok se srpski nacionalizam ne pominje kao uzrok raspada, već se srpska politika predstavlja kao neshvaćena poslednja odbrana i zaštita zajedništva, što je bila osnovna matrica Miloševićeve propagande.
Ovaj vrlo skraćeni i nužno površni pregled trebalo je da pokaže da je glavni tok istoriografije propustio da se bavi ključnim temama za razumevanje zajedničke države. Istovremeno, teme koje su se pokretale bile su tu bilo da bi pomerile fokus, pa su tako srpske žrtve u Prvom svetskom ratu zamenile kompleks pitanja oko stvaranja Jugoslavije, a zločini počinjeni 1944-45. potisnuli kompleksnost onoga što je Branko Petranović s pravom zvao revolucija i kontrarevolucija. Istorija socijalističke Jugoslavije umesto socijalnih, privrednih, zdravstvenih, obrazovnih i velikih spoljno političkih tema svedena je najvećim delom na puku bilateralu. Istovremeno s tim zatomljavanjem važnih pitanja zvanična istorija, ona koju sve generacije u obaveznom režimu školovanja moraju da prime, ili nije bila pod uticajem stvarnih istoriografskih rezultata ili je u svest đaka ulivala mitska, književna ili čak čaršijska tumačenja. Time se pokazuje da na konstrukciju sećanja prošlost ima najmanje uticaja. Jugoslovenska kriza, rat i današnje antijugoslovenstvo uticali su na odnos prema Jugoslaviji više od samih događaja 1918-1991. Istorijska nauka nije želela da primi svoju odgovornost kritičke discipline, pa ni onda kada su najstrašniji zločini iz devedesetih pred nju ultimativno postavljali taj zadatak. S druge strane, nastava istorije se dokazala kao produženje rata drugim sredstvima ili predvojnička obuka koja mnogo više učestvuje u pripremi novog rata nego prevazilaženju starog.
Helsinški odbor, oktobar 2017.
Peščanik.net, 21.11.2017.
JUGOSLAVIJA- Biografija
- Latest Posts
Latest posts by Dubravka Stojanović (see all)
- Posthumni život Ustava iz 1974. - 23/02/2024
- Prošlost dolazi - 30/11/2023
- Prošlost dolazi, 2. deo - 24/11/2023
