Ko je oslobodio Kruševac

U petak 14. oktobra u Kruševačkom pozorištu održana je Svečana akademija povodom Dana oslobođenja grada u Prvom i Drugom svetskom ratu. Svečanost je počela himnom Bože pravde u izvođenju crkvenog hora Sveti Knez Lazar. U proslavama ove vrste primetno je insistiranje na tradicionalnom folkloru, dok se istorijski period 1945-1990. zanemaruje. Lokalne vlasti su ukinule proslave pobede nad fašističkim okupatorom i iz javnog prostora isključile narodno-oslobodilačke heroje.¹ U vremenu grubog revizionizma istorije, ne čude pokušaji da se zasluge za oslobođenje Kruševca od nemačkog okupatora u Drugom svetskom ratu pripišu kolaboracionistima.

Nedavno je na inicijativu grupe meštana sela Parcane i nekoliko ljudi iz okolnih mesta, na Parcanskoj kosi podignut spomenik kopaoničkom vojvodi Dragutinu Keseroviću i njegovoj vojsci, jer su u Drugom svetskom ratu, kako se navodi, „položili živote braneći otadžbinu“. Inicijatori napominju da je na Parcanskoj kosi vođena „odlučujuća bitka između domaćih i stranih okupatora i pripadnika Ravnogorskog pokreta“. Spomenik² je svečano otkrio Aleksandar Galić, Keserovićev unuk, rekavši da se njegov deda „borio sa verom u Boga za bolju i pravednu Srbiju“.

Po četničkoj verziji istorije, Kruševac su oslobodili četnici pod komandom Keserovića savladavši veliki broj Nemaca,³ koje su kasnije predali Rusima. Po ovoj verziji događaja, tek onda su u grad pristigli partizani i sa Rusima razoružali Ravnogorce. S druge strane, istoriografija je utvrdila da je Crvena armija ušla u grad bez ispaljenog metka, nekoliko sati pošto ga je napustila nemačka vojska. Na putu ka Kruševcu, Crvena armija je iz zasede napadnuta na reci Rasini od strane četnika Mirka Tomaševića⁴ i u tom sukobu je poginulo 18 crvenoarmejaca. Partizani ulaze u grad tek tokom noći između 14. i 15. oktobra. Tome su prethodile dvomesečne borbe na području oko Kruševca, između partizana (NOVJ) i četnika (JVuO) kojima je pomagao nemački okupator.

Tokom borbi za oslobođenje kruševačkog okruga, jedinice 2. proleterske divizije NOVJ imale su dobru praksu puštanja⁵ i premobilisanja⁶ zarobljenih pripadnika JVuO. Nakon saznanja o korektnom postupanju partizana prema zarobljenim četinicima, veliki broj pripadnika JVuO se svojevoljno predavao, a pogotovo oni nevoljno mobilisani.

U drugoj polovini septembra 1944. snage NOVJ koje su se nalazile između Trstenika i Kruševca prelaze na levu obalu Zapadne Morave kako bi prekinule lanac komunikacije okupatora između Kruševca i Kraljeva, a i zbog svog napredovanja ka Kruševcu. Za nemačke snage, dolina Zapadne Morave bila je značajna zbog povezanosti ova dva grada, ali i zbog veza sa sopstvenim snagama na području Niša. JVuO je pomagala⁷ nemačkim snagama da odbrane svoje položaje u tom delu zemlje. Pomenuto vremensko razdoblje obeležava aktivna saradnja četničkih i nemačkih snaga. Keserovićev štab i on lično nalazili su se u Kruševcu, u kome su boravili i Nemci.

Pomenuta borba (ne „odlučujuća bitka“) na Parcanskoj kosi vođena je 21. septembra 1944. Partizani su bili poraženi i prinuđeni na povlačenje preko Zapadne Morave, a u četničkoj istoriografiji ovaj poraz partizanskih jedinica, koje su bile tri do četiri puta slabije od protivničkih, zaveden je kao „verovatno najteži poraz koje su partizani doživeli od četnika u Srbiji“.⁸ Ovde treba naglasiti da su četnici imali podršku nemačke artiljerije i avijacije.⁹ Nakon borbe na Parcanskoj kosi, na području između Velike Drenove i Milutovca partizani zarobljavaju¹⁰ oko 200 četnika, a zatim nastavljaju borbe ka Šašilovcu.

U narednim danima usledila su ubrzana povlačenja nemačkih trupa i približavanje partizana Kruševcu. Četnici su najmanje nedelju dana pre pristizanja Crvene armije bili u gradu. Ne postoje svedočanstva i dokazi o vođenju ikakvih borbi u tom periodu. „Mnogi se sećaju da su jedini ispaljeni meci bili kada su Nemci, koji su se nalazili na jednom poluguseničaru (od ukupno tri poluguseničara koliko ih je bilo u Kruševcu tog jutra) nedaleko od Spomenika kosovskim junacima i mirno posmatrali kako se narod okuplja na trgu noseći zastave saveznika, pripucali na čoveka koji je pokušao da stavi sovjetsku zastavu na Spomenik“.¹¹ Na sreću niko nije stradao, ljudi su se razbežali, dok je nemački vod feld-žandarmerije od tridesetak ljudi¹² na poluguseničarima naglo napustio grad.

Ubrzo je usledilo ponovno okupljanje građana i priprema dočeka sovjetskih trupa. Zanimljiv je podatak da u prvoj polovini oktobra u Kruševcu ni u jednom trenutku nije bilo 1000 Nemaca,¹³ što pobija tvrdnje o borbama između četnika i Nemaca za oslobođenje Kruševca. Uvidevši da su doživeli poraz, Keserovićevi četnici napuštaju grad, a borci 4. (crnogorske) proleterske brigade im nanose težak poraz u noći 14-15. oktobra u borbi između Globodera i Golubovca.

Keserović je nastavio da se bori pod komandom Draže Mihailovića sve do 6. juna 1945, kada je uhvaćen u Strminu. Od 2. jula do 8. avgusta 1945. pred Vojnim sudom Prve armije na Pravnom fakultetu u Beogradu održano mu je suđenje za zločin protiv naroda i države. Osuđenjen je na smrt streljanjem, uz gubitak svih građanskih prava i konfiskaciju celokupne imovine. Streljanje je izvršeno 17. avgusta 1945. na nepoznatoj lokaciji, koja nikada nije objavljena. Iako je Keserović tokom rata pomagao fašističkom okupatoru i sarađivao¹⁴ sa kvinsliškom vladom Milana Nedića, podizanje spomenika ovom za sada još uvek nerehabilitovanom izdajniku odvija se uz izostanak reakcije državnih institucija. To samo potvrđuje tezu da ova vlast, kao i prethodne, svesnom propagandom vrši rehabilitaciju ratnih zločinaca i kvislinga.

Vladajući establišment izbegava suočavanje sa istorijskim činjenicama i stručnom javnošću i pribegava relativizaciji istorije. Izmaštavanje prošlosti¹⁵ uz idealizaciju etničke jedinstvenosti nacionalnog bića služi stvaranju identitetske baze utemeljene na slavnoj prošlosti. Stvara se platforma preko koje se projektuje ideološki poželjna budućnost. U tom kontekstu, mistifikacija četničkog oslobođenja Kruševca je pokušaj podmetanja krivotvorene istorije sa ciljem ideološke manipulacije kako bi se rehabilitovala zločinačka i izdajnička prošlost i opravdala (trenutna) sadašnjost.

Peščanik.net, 17.10.2016.

REVIZIJA ISTORIJE

1. Ulica Mirka Tomića, glavna u gradu, sada nosi ime Vidovdanska; Ulica Miloja Zakića, glavna šetačka zona, sada nosi ime Majke Jugovića itd.
2. Na spomeniku stoji natpis: И његовој христољубивој војсци страдалој за веру и отечество.
3. Ova verzija ima nekoliko varijacija: da su četnici u žestokim obračunima izbacili iz stroja oko 1000 nemačkih vojnika (za ovu čestu verziju nisu jasni izvori); da su četnici nakon tročasovne borbe uništili garnizon Nemaca u Kruševcu i zarobili oko 700 Nemaca, 1000 Belih Rusa i 13 tenkova (po izveštaju pukovnika Kramera koji je u to vreme bio u Keserovićevom štabu; da su četnici zarobili mnogo nemačkih vojnika i zaplenili mnogo oružja praktično bez borbe (po izveštaju samog Keserovića).
4. Oslobođenje Kruševca 1944. godine: Zbornik dokumenata, studija i sećanja učesnika i savremenika, priredio Dušan Miljojković, Koordinacioni odbor, sekcija ratnih brigadа Opštinskog odbora SUBNOR-a, 1997. (Kruševac: TP Novi Komerc), str. 17.
5. U sećanjima boraca 1. krajiške brigade opisan je napad na četnike u Rosuljama u neposrednoj blizini Kruševca, u noći 22-23. avgusta 1944: „U toj akciji zarobili smo 42 pripadnika četničkih jedinica, većinom mobilisanih seljaka… Dobar deo zarobljenih četnika ostao je sa nama, u bataljonu, a ostale smo pustili kućama”. Milan Radanović, Kazna i zločin – Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945), drugo dopunjeno izdanje, str. 276.
6. „Prema izveštaju Štaba 4. (crnogorske) proleterske brigade (11. septembar 1944), o borbama protiv četnika i Nemaca na području Kruševca, uključujući i neuspeo pokušaj zauzimanja grada, brigada je tokom prethodne noći zarobila 24 četnika i jednog nemačkog vojnika: „Njemca i dva četnika poslali smo štabu, a ostale zarobljenike koji su bili većinom silom mobilisani četnici, ili smo puštali kućama ili smo jedan manji broj zadržali u našim jedinicama”. U toj borbi brigada je imala 4 poginula i 6 teže ranjenih boraca”. Isto.
7. „Komadant nemačkih snaga u Srbiji, general fon Vajhs, zaključio je 17. septembra 1944. da je situacija u Srbiji po Nemce loša: „Zbog pomanjkanja vlastitih snaga, napredovanje partizana može se samo usporiti”. Fon Vajhs naglašava: ’’Politika upotrebe četnika pri tome je od nesmanjene važnosti, te će biti nastavljena svim sredstvima”. (NAW, T-311, г. 193, s. 758). Isto, str. 278.
8. Nebojša Đokić, Milomir Stević, „Koliko je Nemaca poginulo i zarobljeno u Kruševcu oktobra 1944“, Rasinski anali 11, Kruševac, 2013, str. 271.
9. Blažo Janković, Četvrta proleterska crnogorska brigada, Beograd, 1975, str. 451; Milan Radanović, Kazna i zločin – Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945), drugo dopunjeno izdanje, str. 279.
10. „Zarobljeni mobilisani mladići, koji su uvršteni u redove JVuO mahom nevoljno, usled prisilne mobilizacije, koja je bila najintenzivnija početkom septembra 1944, po pravilu su puštani kućama nakon zarobljavanja, dok je jedan deo dobrovoljno stupao u redove NOVJ. Nije do kraja jasno da li su zarobljavanja i puštanja četnika na području Velike Drenove i Milutovca usledila pre ili nakon partizanskog poraza 21. septembra, iako se druga solucija čini verovatnijom”. Isto, str. 280.
11. Nebojša Đokić, Milomir Stević, „Koliko je Nemaca poginulo i zarobljeno u Kruševcu oktobra 1944’’, Rasinski anali 11, Kruševac, 2013, str. 283.
12. Postoje brojne fotografije.
13. „Teško da je bilo i stotinak Nemaca (uključujući folksdojčere iz 7. SS divizije) i par stotina stranih dobrovoljaca (uglavnom bivših sovjetskih vojnika zarobljenih od Nemaca) – sve u svemu maksimalno 500 do 600 ljudi i povremeno 3 do 5 tenkova, bez ikakvog drugog težeg naoružanja… Dakle, početkom oktobra u Kruševcu je moglo da bude 30 ili 60 stvarno borbeno sposobnih nemačkih vojnika, isto toliko Nemaca pozadinaca sumnjive borbene vrednosti i nekoliko stotina vojnika iz pomoćnih jedinica bez ikakve borbene vrednosti. A svi oni su, po nemačkim dokumentima, do popodnevnih sati 13. oktobra napustili grad, osim voda feld-žandarmerije“. Nebojša Đokić, Milomir Stević, ’’Koliko je Nemaca poginulo i zarobljeno u Kruševcu oktobra 1944“, Rasinski anali 11, Kruševac, 2013, str. 284.
14. Pogledajte stenografski zapisnik sa suđenja Keseroviću: http://www.znaci.net/00003/764.php?broj=197
15. Na primer „Alternativna istorija Srbije“ Predraga J. Markovića i Čedomira Antića; pogledajte i kritiku ove knjige koju potpisuje Jelena Lalatović.