Možda je Svetski kup u fudbalu na afričkom kontinentu novost, ali nipošto nije slučajnost. Fudbal se ovde širio brže nego u drugim kolonizovanim delovima sveta – uprkos činjenici da u bantu jezicima, kojima se služi preko 400 različitih etničkih grupa u južnoj i centralnoj Africi, ne postoji reč „lopta“.
Zbog kolonijalnog porekla ove igre, afrički fudbal je dugi niz godina bio pod kontrolom Engleske i Francuske. Fudbal su u Afriku, kao i u druge delove sveta, doneli Britanci. Prvi ljudi koji su šutirali loptu na tom kontinentu bili su moreplovci i kolonijalni vojnici; kasnije su igru popularizovali kolonijalni službenici, graditelji, učitelji i trgovci, i među lokalnim stanovništvom i među doseljenicima. I škole su, i crkvene i državne, odigrale ulogu fudbalskih misionara. Na primer, u Nigeriju je fudbal došao preko luke Kalabar i trgovačkog instituta Hope Waddell, koji su osnovali jamajčanski prezbeterijanci. Kada je velečasni Džejms Luk postavljen za direktora škole 1902, sa sobom je doneo loptu. Petnaestog juna 1904, bosonogi školski tim je igrao protiv ekipe sa britanskog bojnog broda HNS Thistle i pobedio sa 3:2.
Fudbal i sportovi za gospodu
Fudbal je je bio prihvaćen mahom u onim delovima britanskog carstva gde nije bilo mnogo pripadnika britanskih viših slojeva, i tamo gde su preovlađivali blaži oblici kolonijalne vladavine. „Gospodski sportovi“ poput kriketa i ragbija, bili su mnogo rasprostranjeniji u protektoratu Ugande, Britanskoj istočnoj Africi (Keniji) i Rodeziji, gde su živeli mnogi britanski doseljenici, nego u Zapadnoj Africi, gde je tropska klima otežavala masovno naseljavanje Britanaca.
U prvo vreme se igra širila brže u delovima Afrike kojima je vladala Britanija nego u delovima pod francuskom kontrolom. To je bilo zato što su francuski kolonisti sprovodili rigoroznju segregaciju Evropljana i lokalnog stanovništva; takođe, u to vreme je sport, a naročito fudbal, igrao relativno malu ulogu u francuskoj kulturi.
Egipat je bio prva afrička „fudbalska velesila“. Istorija fudbala je u Egiptu počela sa dolaskom britanskih okupacionih snaga 1882. Britanski građani u Kairu su osnovali prve klubove 1903, a lokalno stanovništvo je ubrzo formiralo svoje. Fudbalski klub Al Ahly, osnovan 1907, postao je jedan od najuspešnijih i najpopularnijih klubova u Africi. Pošto su klubom upravljali republikanci i liberali, Al Ahly je bio simbol prkosa britanskoj kolonijalnoj vladavini.
Lovci na talente
U izvesnom smislu, Engleska je bila „fudbalska otadžbina“ Afrike. Fudbaleri afričkog porekla počeli su da igraju u engleskim timovima nakon Drugog svetskog rata, sa dolaskom prvog talasa kolonijalnih emigranata. U to doba su Afrikanci iz francuskih kolonija već dugo igrali u francuskoj ligi.
Lakoća sa kojom su to radili imala je veze sa konceptom francuske nacije, po kojem su kolonije bile produžeci „otadžbine“ i sastavni delovi Grande Nation. Drugi faktor je bila činjenica da se ideja o „nacionalnom fudbalskom stilu“ u Francuskoj razvila kasnije nego u Engleskoj, Nemačkoj ili Italiji. Stoga su Francuzi mogli da podele igru sa kolonijalnim emigrantima bez straha da će žrtvovati svoj „nacionalni duh“.
U svojim severnoafričkim kolonijama, Francuzi su postali vodeći „fudbalski misionari“. Izuzev Južne Afrike, Severna Afrika je bila najurbaniji i industrijski najrazvijeniji afrički region, i tu je živeo najveći broj evropskih doseljenika. Od dvadesetih godina prošlog veka, francuska vlada je pomagala promovisanje fudbala, a Magreb je postao prvi region u Africi koji je postigao međunarodni uspeh.
Iako je do Drugog svetskog rata fudbal postao najpopularniji sport u Africi, igra se širila mnogo sporije nego u Evropi (ako ne računamo severnu Afriku). Glavni razlozi za to – pored „uzdržanosti“ britanskog kolonijalnog establišmenta, koji je preferirao elitne sportove – bili su slaba urbanizacija i nerazvijen obrazovni sistem.
Fudbal i aparthejd
Fudbal su u zemlju koja je ovogodišnji domaćin Svetskog kupa takođe doneli doseljenici iz Britanije. Prva zabeležena utakmica u Južnoj Africi odigrana je 1866. u Pitermaricburgu. Tu je 1879. osnovan i i prvi fudbalski klub – FK Pitermaricburg. Zatim su osnovana još tri isključivo belačka kluba: Durbanske alfe, Umegi zvezde i Natalske pčele. Oni su zajedno činili Fudbalski savez Natala. Evropski industrijalci su pomagali osnivanje fudbalskih klubova za bele radnike u Durbanu, a početkom veka i u Johanesburgu i Kejptaunu.
Godine 1892. osnovan je nacionalni fudbalski savez, Južnoafrički fudbalski savez (SAFA), koji je bio povezan sa Fudbalskim savezom Engleske – i otvoren samo za belce. Nakon osnivanja Južnoafričke unije 1910, SAFA (kasnije preimenovan u Fudbalski savez Južne Afrike/FASA) postao je nezavisni član FIFA. Ali je dominantni sport za belce bio ragbi, naročito posle uspešnih međunarodnih turneja 1906 i 1912. Čak i danas belci u Južnoj Africi najviše prate ragbi tim Springboks.
Međutim, 1951. osnovan je suparnički savez: Južnoafrički nogometni savez (SASF). Otvoren za obe rase, SASF je predstavljao preko 80% stanovnika Južne Afrike. Uprkos tome, FIFA je odlučila da primi proaparthejdsku FASA. Vlada Južne Afrike je 1956. formalno proširila rasnu segregaciju i na sport. Južna Afrika se 1957. prijavila za učešće na prvom Afričkom kupu naroda, ali je isključena nakon što je iz FASA saopšteno da ne nameravaju da pošalju rasno mešoviti tim.
Iako je vladala segregacija, crnci i belci su živeli blizu jedni drugih, i „belačka“ igra je brzo stigla u crnačka naselja. Sa porastom crne urbane radničke klase pedesetih godina, fudbal je sve više postajao crnački sport. Johanesburški geto zvani Soveto postao je Meka crnog fudbala.
Uprkos aparthejdu, mešoviti timovi nisu bili tako retka pojava u Južnoj Africi. Crnci, „obojeni“ i Indijci igrali su rame uz rame tokom pedesetih. Prvi belački profesionalni tim koji je primio crnog igrača bio jeArcadia Shepherds of Pretoria. Jedan od najvažnijih razloga za otvaranje klubova prema crncima bio je ekonomski. Najveći deo publike činili su crnci, a po rečima biznismena i šefa Arkadije Sola Saksa, „crni igrači zadržavaju publiku na stadionu“.
Aparthejd i FIFA
Zbog svoje aparthejdske politike, FASA je izbačena iz Afričke fudbalske konfederencije 1961. i FIFA ju je suspendovala 1964. Uprkos tome, predsednik FIFA, ser Stenli Raus, dugo godina je štitio FASA. Nakon posete Južnoj Africi 1963, izjavio je da bi bilo „prilično neprikladno“ da članovi „disidentskog saveza“ (govorio je o SASF) predstavljaju južnoafrički fudbal. Zatim je 1968. optužio predstavnike rasno mešovitog južnoafričkog ne-rasnog olimpijskog komiteta (SANROC) da ih „više zanima komunistička politika nego fudbal“. Tu je Raus koristio iste optužbe kao i rasisti iz rukovodstva FASA.
Na kraju ga je odnos prema Južnoj Africi koštao predsedničkog položaja. FASA je 1972, iako je bila suspendovana, zatražila dozvolu od FIFA da organizuje međunarodni amaterski turnir. Raus je to podržao, ali kada se saznalo da Južna Afrika planira da prijavi potpuno belački tim, Engleska, Nemačka i Brazil su se povukli iz turnira. Iza povlačenja Brazila stajao je Rausov brazilski suparnik João Havelange. Na kongresu FIFA održanom 1976, Havelange se usprotivio ovom Englezu i, uz pomoć afričkih delegata, izabran je za predsednika FIFA. Tada je FIFA konačno isključila Južnu Afriku.
Južna Afrika je ponovo primljena u savez tek nakon sloma aparthejda 1992. FASA, SASF i dva druga ranije nezavisna saveza spojili su se 1994. u Južnoafrički fudbalski savez (SAFA), koji sada predstavlja sve etničke grupe u Južnoj Africi. Od 1995, ta država ima sopstvenu profesionalnu Fudbalsku premijer ligu.
Bafana Bafana
Za južnoafrički nacionalni tim, za koji sada igraju uglavnom crnci, post-apardhejdsko doba je otpočelo 7. jula 1992. pobedom nad Kamerunom sa 2:0. Pišući o toj pobedi u listu The Sowetan, novinar S’bu Mseleku je ovaj neiskusni tim nazvao “Bafana Bafana” – što na zulu jeziku znači, otprilike, „momci“. To ime se zadržalo.
Zbog aparthejda, Južna Afrika nije došla do finala Svetskog kupa do 1998. Dve hiljade druge godine je eliminisana u preliminarnoj fazi turnira zbog minimalne razlike u bodovima (imala je isto poena i istu gol razliku kao i njen najbliži rival, ali sa jednim golom manje). Nakon toga, Bafana Bafana su posustali, i nisu se kvalifikovali za Svetski kup 2006.
Uspon afričkog fudbala
Na Svetskom kupu 2006. u Nemačkoj, Afrikanci su doživeli neuspeh, i samo je Gana došla do plejofa. Međutim, to ne treba shvatiti kao kraj uspona afričkog fudbala.
Treba reći da očekivanja nakon rezultata koji je Kamerun postigao na Svetskom kupu 1990. tek treba da se ostvare. S druge strane, nedavni događaji pokazuju da je afrički fudbal odavno izašao iz senke svojih kolonijalnih početaka. Dok su Evropljani nekada osvajali njihov kontinent, afričke fudbalske zvezde sada „osvajaju“ evropske fudbalske lige. Ako Afrikanci jednog dana poraze svoje nekadašnje kolonijalne gospodare u njihovoj igri i uzmu najtraženiji fudbalski trofej, afrički fudbal će konačno prerasti svoju kolonijalnu prošlost.
Dietrich Schulze-Marmeling, Eurozine, 16.06.2010.
Original in German
Translation by Gordon Wells
First published in Blätter für deutsche und internationale Politik 6/2010 (German version)
Contributed by Blätter für deutsche und internationale Politik
© Dietrich Schulze-Marmeling / Blätter für deutsche und internationale Politik
© Eurozine
Izabrao i preveo Ivica Pavlović
Peščanik.net, 06.07.2010.
BLACK LIVES MATTERNOGOMET / FUDBAL