Tokom učešća u emisiji 360 stepeni na N1 povodom nedavno postavljenog gigantskog ruskog spomenika Stefanu Nemanji na Savskom trgu, izgovorila sam jedan netačan podatak u vezi sa spomenikom i jednu istorijsku interpretaciju, koju nisam dovoljno objasnila. Oba su predstavljala povod za pisane komentare gledalaca. Otuda potreba da ispravim netačno i objasnim nejasno, što je motiv za nastanak ovog teksta.
Estetsko-ideološki otpor prema spomeniku doveo je do toga da ovlaš pogledam skulpturu i da mi se učini da je odevena u monašku odeću, to jest da je odevena kako i treba da bude. Mea culpa!
Ono što mi se učinilo da vidim, u kombinaciji sa mačem, umesto predviđenog krsta – navelo me je da načinim paralelu sa templarima, monasima-vitezovima, odnosno ratnicima iz vremena krstaških ratova u 11. i 12. veku. Iako zavodljivo, to poređenje ne stoji. Ne samo zato što je Nemanja na Savskom trgu zapravo prikazan kao vladar, a templari su bili monasi, iako sa mačem i odeveni u vitešku odeću i oklop, već i zbog toga što je Stefan Nemanja tokom svog laičkog života često nosio mač, dočim je kao monah Simeon bio odeven u monašku rizu i nosio je krst. Tako je prikazivan pošto je bio proglašen svetiteljem i postao Sveti Simeon Mirotočivi. Međutim, paralela sa templarima mnogima se dopala, i vidim da se, iako neutemeljena, i dalje pominje u medijima, te je zato pominjem.
Čini mi se da je moja – psiholozi bi možda rekli frojdovska pogreška – nastala kao nesvesna reakcija na fenomen nadasve bizarnog spomenika, kod koga je sve suprotno onome kako bi trebalo da bude. Moja greška kao istoričarke umetnosti koja se bavi srednjim vekom, proizašla je upravo iz činjenice da je za stručnjaka te vrste nezamislivo da Stefan Nemanja ne prati svoj tipološki utvrđeni portret, počev od freske u crkvi Vaznesenja manastira Mileševe u trećoj deceniji 13. veka. Tamo je, kao i uvek kasnije na freskama ili ikonama, prikazivan kao monah i svetitelj – Sveti Simeon. Uzgred, taj njegov, i portret Svetog Save u Mileševi, među najlepšim su sačuvanim istorijskim portretima srpskog srednjeg veka. Od tada je Sveti Simeon izgledao uvek isto. Kao starac duge sede brade, u monaškoj odeći – bilo da je naslikan kao pojedinačna figura; kao jedna od ličnosti u sastavu ktitorskih kompozicija, u kojima je bio predstavljan tokom 13. veka, ili u okviru složene genealoške slike, Loze Nemanjića, koja je nastala u 14. stoleću.
Drugim rečima: ne postoji ikonografija velikog župana Stefana Nemanje. Nasuprot, postoji čvrsto utemeljena ikonografija prvog svetitelja iz dinastije Nemanjića, Svetog Simeona Mirotočivog. Pri tome, on ne predstavlja usamljeni primer vladara-svetitelja, već se nalazi na čelu nacionalnog panteona.
Fenomen i specifičnost srpskog srednjeg veka jesu vladari i arhiepiskopi-svetitelji, većinom Nemanjini potomci. Svojim molitvama Bogorodici i Hristu, kako se verovalo u srednjovekovnom teokratskom društvu – obezbeđivali su snažnu božansku zaštitu predstavnicima svog naroda na zemlji. Među njima, otac i sin, Simeon i Sava, imali su najveći ugled, te su, prema pomenutom principu, njihove molitve imale najveću snagu pred licem Hrista, Strašnog sudije. Životne teškoće na ovom svetu lakše su se podnosile uz veru u rajska naselja u večnosti, a dosledno i kontinuirano napaćeni narod crpao je moralnu, pa i fizičku snagu iz svoje hrišćanske vere, a posebno iz vere u posredništvo svojih nacionalnih svetitelja. Još je možda važnija ta svetačka podrška bila za žive vladare. Zato su u srpskim srednjovekovnim crkvama redovno slikani Sveti Simeon i Sava, jedan pored, ili jedan naspram drugoga. Trajanje ovog fenomena nastavljeno je tokom viševekovne turske okupacije, kada nacionalna država više nije postojala, a crkva je preostala kao jedina institucija.
Iz navedenog sledi da je monaški lik Svetog Simeona Mirotočivog duboko utemeljen u svest srpskog naroda, mnogo više no što se iz današnje perspektive može zamisliti. Otuda je civilizacijska obaveza našeg i svih narednih pokolenja da tu činjenicu uvažavaju i da se prema njoj odnose sa poštovanjem. Jer, reč je o snažnoj i dugovekoj tradiciji, ugrađenoj u kolektivno pamćenje, što je čini delom našeg nacionalnog identiteta. Ikonografskim rešenjem spomenika zanemaren je aspekt srpske nematerijalne duhovne baštine najvišeg ranga, što bi bilo izbegnuto da su stručnjaci imali priliku da kažu neku reč.
Za ideologe spomenika postavlja se pitanje: ko to i sa kojim pravom može danas oduzeti svetitelju njegovo svetiteljstvo i srozati ga na laika, pa makar to bio i vladar? Da li se vernicima statuom na Savskom trgu poručuje da nam zaštita Svetog Simeona više nije potrebna, jer sada imamo novog nacionalnog svetitelja i zaštitnika – poluproglašenog još za života? Ili nam se poručuje ono što svakome logično pada na pamet čim baci pogled na spomenik: ovi bi da ratuju! A ovi – ispada da smo svi mi, jer takav je semantički potencijal javnih spomenika.
Predlažem misaoni eksperiment: kada bi, kao u nekom naučnofantastičnom filmu, iznenada vaskrsli svi Srbi koji su živeli od 13. do 19. veka i kada bi ih neko organizovano sproveo na Savski trg – potpisujem da gotovo niko među njima ne bi prepoznao identitet mega figure u bronzi: niti je monah, niti svetitelj, i još zamahuje mačem. Naši davni preci prepoznali bi u toj figuri nepoznatog okupatora.
Ako to, sa visokom verovatnoćom pretpostavljeno neprepoznavanje, nije poricanje tradicije, u čije se očuvanje i poštovanje ideolozi spomenika kunu – ja ne znam šta jeste. Kao što jeste i negiranje kolektivnog pamćenja ovog naroda, u koji i kome se isti takođe kunu – iskreno i sa dobrim namerama.
Aluziju na srpsku pobedu nad Vizantijom, predstavljenu raspuklim vizantijskim šlemom, vidim kao štetan mit koga treba da se što pre otresemo. Da, naravno da je Stefan Nemanja tokom života ratovao sa Vizantijom – u nekim bitkama je pobeđivao, neke je gubio. Štaviše, udvostručio je teritorije kojima je vladao, ali je ostao vizantijski vazal. A treba znati i sledeće: od ranovizantijskog doba, kada je za vladavine cara Justinijana (532-565) Vizantija zauzimala najveću teritoriju, ili ako 6. vek posmatramo delom kao poznoantičko doba, kao što čine neki istoričari, pa računamo kao najveću teritoriju onu za vladavine cara Vasilija II Makedonca (976-1025) iz srednjovizantijskog perioda, u oba slučaja zapažamo da su se vizantijske granice neprekidno sužavale, pre svega na istoku, ali i na zapadu. Drugim rečima, stalno je neko „pobeđivao“ Vizantiju. Pobediti jednu imperiju, ipak, znači ishod od presudnog značaja.
Takva katastrofa odnosno pobeda nad Vizantijom odigrala se pet godina po Nemanjinom upokojenju, kada je aprila 1204. godine, tokom Četvrtog krstaškog pohoda osvojen Carigrad, prvi put tokom njegove dotadašnje skoro milenijumske istorije. Na ruševinama Romejskog (Rimskog=Vizantijskog) carstva krstaši su stvorili svoje kratkotrajno, Latinsko carstvo. Ono je trajalo do 1261. kada je car Mihailo VIII Paleolog, osnivač poslednje dinastije, povratio prestonicu, ali je Vizantija nepovratno izgubila većinu strateški izuzetno značajnih ostrva u Mediteranu.
Otuda bi bilo istorijski utemeljenije da je na primer predsednik Makron naručio iz Rusije spomenik, gde bi se neki francuski kralj iz vremena krstaških ratova uzverao na raspukli vizantijski šlem. Ali, nije se setio.
Posle malo šale, postavlja se ozbiljno pitanje: zašto mi se čitava istorijska priča vezana za spomenik i oko njega čini bitnom danas? Pa zato što živimo u siromašnom i opasno podeljenom društvu, na čemu vlast radi vrlo predano. Za one koji sebe smatraju patriotama snažnog nacionalnog opredeljenja, mitovi naše istorije dobrodošli su i treba ih negovati. Ali, mitovi nisu istorija. To su priče, bazirane, u manjoj ili većoj meri, na istorijskim podacima, a ideološki interpretirane tako da zadovolje emocije savremenika, i to uglavnom frustrirajuće emocije. Razvoj fašističke ideologije u poraženoj i osramoćenoj Nemačkoj posle Prvog svetskog rata, najupečatljivije ilustruje tu pojavu. U našoj sredini mitovi se koriste sa određenom svrhom, pa najčešće sadrže u sebi element manipulativnosti, kojeg oni, koji ih šire, čak i ne moraju biti svesni. Taj deo naše populacije, ne nužno neobrazovan, kao večitu vatru održava mitologizovanje nacionalne istorije, što je nepotrebna i čak opasna rabota, pogotovo kada to čine intelektualci. Neki to čine jer im se isplati, kao i uvek što je bilo. Ali, takva matrica intelektualnog postupanja po meni je jedan od naših najvećih neprijatelja, jer ne ublažava podele, već ih produbljuje, i ne vodi ka realnom sagledavanju prošlosti i sadašnjosti, već nas od njih udaljava. A uviđati realnost, kažu psiholozi, znači biti mentalno zdrav, a time i sposoban za donošenje ispravnih odluka, koje obezbeđuju bolju budućnost.
Opraštanjem od mitova naše istorije kao i sistematskim radom na njenoj konstruktivnoj ulozi u budućnosti, izgubićemo potrebu da one koji ne dele naše stavove nazivamo neprijateljima, izdajnicima, drugosrbijancima, te autošovinistima. Jer, reč je o vređanju, što je ružno i nečasno delo, od koga god da dolazi. Koje, kao što je uvek slučaj sa vređanjem, više govori o onima koji uvrede izgovaraju/pišu, nego o onima kojima se upućuju.
Najzad, na kom se kantaru meri patriotizam jednih i drugih? Šta kaže deklaracija proizvođača i ko je potpisuje? Da nisu možda, samo možda, kvalitetni vazduh, voda i pristojan životni standard većine građana najviši patriotski ciljevi? Jer se u nedostatku ovih elementarnih preduslova, stanovništvo iseljava ili umire, čemu godinama svedočimo. A da navedeno zaista i jeste cilj kome se teži, što uopšte nije teško prepoznati – niti bi bilo ovakvog spomenika „od milion dolara“ bačenog novca poreskih obveznika, umesto iskorišćenog u poboljšanje zdravstvenog sistema, što mi, prirodno, u vreme pandemije najpre pada na pamet – a ni ovog teksta.
Autorka je istoričarka umetnosti iz Beograda.
Peščanik.net, 22.02.2021.
SPOMENIK STEFANU NEMANJI