Uvodno predavanje sa konferencije ”Od osmаnskog grаdа do Beogrаdа nа vodi: kritičkа istorijа vizuelnog preinаčаvаnjа jаvnih prostorа Beogrаdа (19-21. vek)”, održane 6. jula 2015. nа Filozofskom fаkultetu u Beogrаdu, u orgаnizаciji Odeljenjа zа istoriju umetnosti i Centrа zа vizuelnu kulturu Bаlkаnа.
Kontroverze urbanizacije Beograda 1885-1914
Postojeći Grad je najznačajniji mogući dokument o njegovom minulom životu.
Tako bi mogla da se parafrazira jedna od osnovnih metodoloških postavki Fernana Brodela. U tom slučaju, najbolji istorijski izvor za istoriju grada je sam grad. To bi značilo da su tragovi koje je na njegovim ulicama ostavila istorija čvršći i trajniji podaci od onih koji ostaju na papiru, odnosno, da pređem na našu današnju temu, da su urbanističke odluke donete u prošlosti ostavile svoje trajne spomenike na mapi i u izgledu grada.
Ako bi Beograd bio istorijski izvor, šta bismo sve mogli u njemu da pročitamo, koje bi nam to poruke o prošlosti on mogao preneti? Da li bi on mogao biti slika ne samo istorije srpskog urbanizma, već i srpske političke istorije?
Kao i svaki grad, Beograd je mesto kontroverzi i paradoksa. Za današnje „kritičko čitanje grada“ iznela bih samo jedan mogući spisak problema koje ima srpska prestonica, a koji su direktna posledica političkih odluka donetih krajem 19. veka.
Ako pogledamo uličnu mrežu izvan planski prosečenih centralnih pravaca, lako ćemo videti da ulice grada boluju od nejasnih krivina, suženja, zaokreta i čorsokaka. Vidljiv je i mali broj reprezentativnih avenija, dominacija konfuznog spleta uskih ulica, slaba povezanost različitih delova grada, često mimoilaženje dva dela iste ulice, što dovodi do neobičnih regulacionih rešenja. Skoro potpuni nedostatak klasičnih trgova posledica je nepostojanja celovitog pristupa urbanizmu i stalnih parcijalnih rešenja.
O tome da su urbanistički procesi – procesi dugog trajanja i da proizvode trajne posledice svedoči i samo površan pogled na današnji centar Beograda. Zgrade nisu ujednačene visine i često se ne nalaze u definisanoj liniji. Zidanje privatnih kuća je, najčešće, počinjalo u dvorištu, jer se čekalo da se skupi novac za zgradu i fasadu prema ulici koja bi bila reprezentativna. Novca, međutim, nije bilo, pa bi prema ulici ostala taraba koja je čekala bolja vremena. Na taj postojeći problem nadovezivali su se pokušaji imućnijih građana da podignu višespratnice. Njihovi napori bili su činjeni bez plana i unosili su na gradske ulice dodatnu nedoslednost, pa je grad, kako su početkom 20. veka pisali savremenici, „predstavljao jednu veliku, mestimično očešljanu palanku“.
Prestonica je imala izuzetno mali broj reprezentativnih zdanja, a postojeće javne građevine bila su smeštene, uglavnom, na neodgovarajućim pozicijama. Pavle Zorić je početkom 20 veka pisao da „nijedna od javnih i monumentalnih građevina nema uglednog mesta… Saborna crkva leži blizu kraja varoši, u jednoj udolici… Vaznesenska crkva leži bukvalno u jednoj rupi… Novo Narodno pozorište ozidano je u kutu jednog otvorenog mesta… Novi dvor je isto tako priklješten u najužem delu ulice Kralja Milana“. Zaključivao je: „Mi u Beogradu znamo samo jednu zgradu koja je na svome mestu dobro i pogodno posađena, a to je zgrada Velike škole“.
Ti, kao i mnogi drugi problemi u istorijskom i urbanističkom razvoju Beograda i danas stvaraju utisak neuređenog, nefunkcionalnog, haotičnog grada u kome su preduzimana neka urbanistička rešenja, ali se od njih odustajalo i pre nego što je pokušano da se primene, što je sve više poskupljivalo kasnije pokušaje uređenja i dovodilo do novih odlaganja i stalnih „privremenih rešenja“. Takvo stanje bilo je rezultat borbe između planskog urbanizma i neplanskih rešenja, između pokušaja da se uvede poredak i napora da se on izneveri. Ako tako postavimo ključni problem Beograda, zapravo smo otvorili sledeći krug pitanja – pitanja odnosa grada i politike, vlasti i struke.
Naime, većina ovde navedenih problema posledica su političkih odluka donetih krajem 19. i početkom 20. veka. Bilo je to vreme kada se, kao rezultat velikih urbanističkih revolucija druge polovine 19 veka, posebno onih u Parizu i Beču, učvrstila ideja da je neophodno propisati urbanistička pravila i planom usmeriti dalji razvoj grada, što je bio jedan od prvih znakova modernosti. Bio je to i izraz „političke volje“ da država, putem podsticajnog zakonodavstva i raznih olakšica, postavi modernizacijski okvir, neophodan da bi se sproveli skupi i opsežni infrastrukturni radovi.
Beograd takvu sreću nije imao. Ili tačnije rečeno – od prvog pokušaja zakonskog i planskog uređenja grada do konačnog usvajanja prvog Generalnog urbanističkog plana prošlo je ravno šest decenija, od 1867, kada je to pitanje pokrenuo knez Mihailo, do 1923, kada je usvojen prvi Generalni urbanistički plan. Već ti podaci mnogo govore. U prvom redu, govore o tome da Beograd uopšte nije kasnio! Kada su knez Mihailo i Emilijan Joksimović 1867. godine počeli da rade na urbanom planiranju bili su ispred većine drugih velikih gradova Evrope i svega petnaestak godina iza Osmanovog plana za Pariz. Time otpada uobičajena teza većine naših istoričara koji kašnjenje Beograda, pa i Srbije, opravdavaju kao očekivanu posledicu spleta istorijskih i, u prvom redu, finansijskih okolnosti. Naprotiv! Knez Mihailo je pokazao da država može na vreme i u skromnim finansijskim uslovima da razmišlja o planskom razvoju prestonice. Pitanje je zbog čega je od prvog, parcijalnog urbanističkog plana do Generalnog plana prošlo 60 godina u kojima se grad razvijao bez zakona, plana i projektovanih budućih potreba razvoja?
Većina na početku navedenih problema današnjeg Beograda proizašla je upravo iz činjenice da Zakona o glavnom gradu i urbanističkog plana nije bilo. Industrijska zona nije bila izdvojena, raspored građenja javnih zgrada nije bio utvrđen, pravila uređenja trgova nisu doneta, iskorišćenost placeva nije propisana. Sve je rađeno pogrešnim redosledom, što se najbolje može videti na paradigmatičnom pitanju kojim se decenijama bavila skupština grada: da li prvo popraviti ulice pa ih prokopati kanalizacionim i vodovodnim kanalima, ili obrnuto?
Jedini pokušaj da se uvede red doneo je Građevinski zakon za grad Beograd iz 1896, ali je on stvorio više problema nego što je rešio. Za našu današnju temu važno je konstatovati da su uzroci većine nezadovoljavajućih rešenja u tom Zakonu bili političke prirode. Tako je, na primer, u zakonu država propustila da propiše sankcije za nepridržavanje zakona, zbog čega se on nije sprovodio u stvarnosti, a korupcija sudstva omogućavala je potpuno izneveravanje propisa u praksi. Najveća mana Zakona takođe je bila posledica političkih motiva: zakon je bio kompromis sa zatečenim stanjem u gradu i nije doneo modernizacijske mere koje bi uvele red i podstakle dalji razvoj. Bio je to još jedan od mnogih primera iz srpske istorije koji pokazuju da je elita pravila populističke kompromise, ne usuđujući se da nametne pravila koja su mogla izazvati nezadovoljstvo biračkog tela.
Drugi faktor kojim su države u drugoj polovini 19 veka počele da utiču na procese urbanizacije bilo je finansiranje. Osmišljenom fiskalnom politikom, posebnim poreskim olakšicama i čitavim setovima zakona, evropske države su počele da stimulišu urbanizaciju koja je bila deo ukupne reforme društva. Izdvajale su sve veće procente iz svojih budžeta za razvoj prestonica, svesne da njihov izgled simbolizuje naciju, a da je njihova funkcionalnost motor čitavog društva.
Beograd, međutim, iz raznih razloga, nije dobio ni pomoć ni podršku države. Država iz budžeta nije izdvajala za razvoj grada, niti je posebnim merama finansijski olakšala gradskim vlastima izradu moderne infrastrukture. I savremenici su bili svesni težine takve situacije, pa je opoziciono glasilo konstatovalo: „Beograd je više unapređen privatnom inicijativom nego zvaničnim organima. Čak su opština i država dosta smetale razvitku Beograda“.
To se najbolje može videti iz više decenija duge istorije donošenja Zajma za izgradnju Beograda. I to pitanje pokrenuto je srazmerno rano, već 1883. godine, kada je budžetska komisija grada konstatovala da je neophodno ući u takvu finansijsku obavezu da bi se izgradile škole, kaldrmisale ulice, uveli vodovod i kanalizacija. Međutim, prvi ozbiljniji, mada nedovoljan, zajam uzet je tek 22 godine kasnije, 1905. godine, a prava svota novca potrebna za ozbiljnije poslove dobijena je tek sklapanjem zajma 1911 godine, 38 godina posle jasno definisane potrebe da se gradski poslovi na taj način finansiraju.
Pored toga što država nije sistemski rešila izgradnju infrastrukture grada, ona nije napravila ni uslove koji bi podstakli građane da makar sopstvene kuće sagrade kvalitetnije. Neosporna je činjenica da ni stanovništvo ni preduzetnici glavnog grada nisu imali dovoljno kapitala za izgradnju kvalitetnih višespratnica. Ali, to nije zaključak kojim bismo se mogli zadovoljiti. Urbanizacija nije samo posledica prisustva privatnog kapitala, već, u prvom redu, državne politike. Zbog toga je niz državnih propusta bio odgovoran za skromno stanje građevina u Beogradu.
Na prvom mestu može se navesti poreski sistem, koji je, u prvom redu, odgovornost države, a koji na kraju 19. i početkom 20. veka nije bio stimulativan za gradnju. Dodatna odgovornost države dolazila je odatle što nije sprečavala visoke kamatne stope, koje su poskupljivale kredite, a samim tim smanjivale investicije i izgradnju. Takva, neadekvatna državna politika dovela je do dizanja cena placeva, građanima je malo novca ostajalo za izgradnju zgrada, pa je to bio još jedan razlog što su i u samom centru nicali nereprezentativni objekti. Uz to, država je bila odgovorna i za visoke cene građevinskog materijala, jer je na uvoz građevinskog materijala stavila trostruke dažbine, što je bio još jedan činilac koji je direktno kočio razvoj glavnog grada.
Zašto država nije izvršila dužnost da napravi finansijski okvir za razvoj svoje prestonice? Deo uzroka ležao je u nepomirljivim političkim sukobima među strankama i činjenici da su finansijski interesi stranaka bili sukobljeni. Naime, u siromašnom društvu, banke su bile vezane za političke stranke, tako da je svaki sukob oko kredita, pa i onih životno važnih za prestonicu, koji su direktno uticali na higijenu ili dužinu života njegovih građana, u suštini bio sukob oko finansijske i političke moći. S druge strane, kočnice su dolazile i odatle što su u gradu, najčešće, na vlasti bile opozicione stranke, što je dovodilo do netrpeljivosti državnih vlasti prema glavnom gradu, i namerne opstrukcije, koja je proizvodila potpunu paralizu sistema odlučivanja. Surevnjivosti između bivših i novih vlasti u gradu dovodile su do toga da se ponište sve donete mere prethodnika i svi usvojeni i skupo plaćeni elaborati, da bi s novim vlastima ceo proces krenuo iz početka. Po političkim linijama su se cepale čak i stručne komisije koje je trebalo da pokrenu neko od infrastrukturnih pitanja. S protokom vremena i produbljavanjem političkih sukoba, problemi su se sve teže rešavali, postajali su stvar „života i smrti“, a sva pitanja ostajala su stalno otvorena. Javni interes se gubio u ličnim sukobima.
Najbolji dokaz da je državna politika od presudnog značaja za razvoj grada su i dva pozitivna primera. Prvi su infrastrukturni radovi koji su bili rezultat Zajma iz 1911, a koji su završeni u izuzetno kratkom roku, što je dokazalo da su se problemi modernizacije glavnog grada mogli lako rešiti da je bilo političkog konsenzusa oko prioriteta razvoja. To pokazuje i pitanje javnih zgrada, koje je modernizovano tek u prvoj deceniji 20. veka, uvođenjem javnih konkursa pomoću kojih su sazidane zgrade koje su i danas prepoznatljive – današnja zgrada Narodnog muzeja, Hotel Moskva ili zgrada Narodne skupštine, čije je zidanje započelo 1906. godine. Veća državna briga mogla je takve standarde i nova pravila postaviti mnogo ranije i doprineti boljem i reprezentativnijem izgledu glavnog grada, zbog čega su u ovom radu te kočnice koje je postavljala država tumačene kao kontinuirani i dubinski problemi u odnosu politike i grada, a ne kao slučajne epizode zavisne od trenutne vlasti.
Dakle, kako razumeti tu vezu između politike i grada? U najkraćem – Beograd je bio talac različitih političkih koncepcija. Navedenim primerima želela sam da ukažem na duboke veze politike i urbanizma, posebno u partijskoj državi, koja preovlađuje u političkoj istoriji Srbije u dugom kontinuitetu od 19 veka, državi koja partijski princip i interes stavlja iznad svakog drugog. Tako se partijski ukusi, sistemi vrednosti, ambicije i arogancije utiskuju na mapu grada, koji postaje slika i simbol trenutnog političkog i finansijskog interesa. Navedenim primerima htela sam da ukažem i na dugoročne posledice koje svako „činjenje“ ili „nečinjenje“ ostavlja u gradu, jer urbanistički propusti postaju procesi dugog trajanja, koji ne samo što se teško ispravljaju, već nanovo i stalno proizvode nove loše posledice. Kršenje urbanističkih principa, ad hoc intervenisanje u tkivu grada, izvrdavanja Zakona ili donošenje novih, privremenih i jednokratnih zakonskih rešenja pokazali su se, istorijski, kao fatalni propusti koji opterećuju grad i danas, sto godina kasnije. Upravo zbog toga izgled Beograda i njegova istorija dokazuju Brodelovu tvrdnju s početka da je postojeći grad najznačajniji mogući dokument o njegovom minulom životu i pouzdan istorijski izvor koji nam pomaže da jasno pročitamo političke intencije i koncepcije koje inspirišu urbanističke zahvate, pogotovo onda kada, kao Beograd na vodi, to treba da bude grandiozni spomenik samom sebi, ponovo na uštrb grada i njegovih stvarnih potreba. Time ostajemo zakovani u nepromenjenoj političkoj matrici u kojoj se donose parcijalne odluke, koje proizvode više problema nego što rešavaju; koja ne haje za stručna mišljenja i upotrebom sve raspoložive sile nameće svoje pretenciozne vizije; koja, ponovo populistički, korumpira građane proizvodeći iluzije i koja, što je najdublji i najžilaviji kontinuitet, od sopstvene veličine ne vidi svoje građane.
Uvodno predavanje sa konferencije ”Od osmаnskog grаdа do Beogrаdа nа vodi: kritičkа istorijа vizuelnog preinаčаvаnjа jаvnih prostorа Beogrаdа (19-21. vek)”, održane 6. jula 2015. nа Filozofskom fаkultetu u Beogrаdu, u orgаnizаciji Odeljenjа zа istoriju umetnosti i Centrа zа vizuelnu kulturu Bаlkаnа.
Peščanik.net, 07.07.2015.
BEOGRAD NA VODI- Biografija
- Latest Posts
Latest posts by Dubravka Stojanović (see all)
- Posthumni život Ustava iz 1974. - 23/02/2024
- Prošlost dolazi - 30/11/2023
- Prošlost dolazi, 2. deo - 24/11/2023
