Sinod ruske crkve smenio je prošlog meseca mitropolita Ilariona Alfejeva sa mesta načelnika Odeljenja za spoljne crkvene veze Ruske pravoslavne crkve. Ilarion važi za drugog čoveka u RPC-u i u javnosti je viđen kao budući naslednik patrijarha Kirila, koji je ranije, pre nego je izabran za patrijarha, takođe bio na funkciji „ministra spoljnih poslova“ ruske crkve. Zvanično se smatra da je do smene došlo zbog distanciranja od Kirilove ratne retorike – jer se Ilarion od početka ruske vojne invazije na Ukrajinu nije javno oglašavao – susreta sa predstavnicima crkava sa kojima je RPC prekinula crkveno opštenje i izjave da te crkve ne treba smatrati neprijateljima.
Ilarion se prvo odazvao pozivu kiparskog arhiepiskopa Hrizostoma za susret na Kipru, na kojem su razmenjena mišljenja o odnosima između ruske i kiparske pravoslavne crkve nakon što je kiparska crkva priznala Pravoslavnu crkvu Ukrajine i održane međupravoslavne konsultacije uoči 11. skupštine Svetskog saveta crkava zakazane za septembar u nemačkom gradu Karlsrueu. A onda je kao šef ruske crkvene delegacije uzeo učešće u radu pretkonferencije Saveta na kojoj je doneta jednoglasna osuda rata u Ukrajini.
Odlukom Sinoda RPC-a Ilarion je smenjen i sa mesta stalnog člana tog crkvenog tela, kao i sa funkcije rektora moskovskog Instituta za postdiplomske studije Sveti Kirilo i Metodije, ali mu je istovremeno dodeljeno i novo mesto službovanja – Orbanova Budimpešta. Ruski patrijarh je Viktoru Orbanu, glavnom Putinovom savezniku u Evropi, čestitao nedavnu pobedu na izborima, rekavši da je jedan od retkih evropskih političara koji pruža podršku hrišćanskim vrednostima, jačanju tradicionalne porodice i normi javnog morala. Prema Kirilovim rečima, Orban je lično zaslužan što je poslednjih godina unapređen odnos između ruske crkve i mađarske države, te se nada da će se takva saradnja nastaviti i u budućnosti. Orban je, sa svoje strane, Kirilu uzvratio tako što je stopirao Evropsku uniju da ruskom patrijarhu uvede sankcije zbog njegove podrške agresiji na Ukrajinu.
Sadašnje ideološko savezništvo između Orbana, Putina i RPC-a, navelo je neke komentatore da podsete na istorijske veze između mađarske države i Moskovske patrijaršije. Naime, iz Kremlja se neko vreme nakon Drugog svetskog rata radilo na projektu autokefalne Mađarske pravoslavne crkve, mada je originalna ideja potekla iz perioda Hortijevog fašističkog režima. Dok bi danas unapređeni odnosi Mađarske i RPC-a mogli poslužiti kao protivteža liberalnim glasovima među mađarskim katolicima i protestantima koji se protive Orbanovoj politici. Mađarski autokrata ne skriva da u poređenju sa zapadnim crkvama daje prednost pravoslavlju: „Latinsko hrišćanstvo u Evropi (se) više ne može održati samo na svojim nogama. Bez saveza sa pravoslavljem, sa istočnim hrišćanstvom, teško ćemo preživeti naredne decenije“, izjavio je u februaru Orban.
Ali u čemu se ogleda ta specifična prednost pravoslavlja, u ovom slučaju ruskog? Odgovor se može pronaći u knjizi Pravoslavlje i savremenost gde su sabrani neki od angažovanih tekstova mitropolita Ilariona (izdavač Biblos, Beograd, 2021), a pre svega – prema oceni urednika ovog izdanja – njegova polemika sa „sekularnim humanizmom“ i liberalnim vrednostima. Međutim, Ilarion ne poznaje nijednog relevantnog liberalnog filozofa, kao ni problematiku ljudskih prava, iako naspram liberalizma zastupa „tradicionalne vrednosti“. Njegova kritika ne nastupa – kako bi se moglo očekivati – sa zasnovanih teoloških ili filozofskih pozicija, već proizlazi iz fenomena tzv. „kulturnog rata“.
U tom smislu, kada napada liberalni konsenzus u zapadnim društvima, on zvuči kao i bilo koji zapadni desničar i konzervativac: „Odbacivši hrišćansko učenje o grešnoj i nesavršenoj ljudskoj prirodi, prosvetitelji su sa velikim optimizmom usvojili, u osnovi nerealistično i utopijsko stanovište o mogućnostima ljudskog uma. Apsolutizujući ljudsku slobodu, potcenili su njen negativan i destruktivan potencijal, koji dolazi do izražaja kada ljudska delanja nisu određena apsolutnim moralnim normama“. Stoga je, smatra dalje mitropolit, prosvetiteljstvo direktno odgovorno za zločine Francuske i Oktobarske revolucije, ali i za nacizam. Iz Ilarionovog antropološkog pesimizma proizlazi da bi ljudi morali biti nadzirani od strane viših instanci, države ili crkve, koje bi imale uvid u apsolutne moralne norme i propisale njihovo poštovanje.
Ukazujući na sukob između tradicionalnih i liberalnih vrednosti, Ilarion prvo konstatuje da sadašnji pravni poredak polazi od apsolutne vrednosti ljudskog života i zatim nastavlja ovako: „U religioznoj tradiciji, ljudski život se ne smatra nečim što ima apsolutnu vrednost. Najužasniji zločini nisu oni koji su izvršeni nad drugim čovekom, već protiv Boga i vere. Nije slučajno što su u drevna vremena, bogohuljenje i skrnavljenje svetih mesta i objekata povlačile najstrože kazne.“ Za Ilariona zapravo nije problem ubijati ljude, on ima primedbu na ideje u ime kojih je dozvoljeno ubijati: revolucionarni teror je pogrešan, ali je zato religiozni ispravan i očigledno prihvatljiv. Jer iz perspektive religije i tradicionalnih vrednosti, ljudski život nema apsolutnu vrednost.
Iako se od početka ruske agresije na Ukrajinu Ilarion nije oglašavao, vidimo da je prethodnih godina sa mesta načelnika Odeljenja za spoljne veze RPC-a iznosio argumentaciju koju danas koristi patrijarh Kiril kada opravdava rat kao borbu protiv zapadnog liberalizma. Ideje, međutim, ipak imaju svoje posledice. A razliku između liberalnih i tradicionalnih vrednosti su proteklih meseci na svojoj koži osetili pravoslavni Ukrajinci. Odluka Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata da prekine svoje opštenje sa RPC-om i proglasi samostalnost u suštini ima moralnu pozadinu – čelnici i vernici te pravoslavne crkve se ne slažu sa patrijarhom Kirilom i mitropolitom Ilarionom da ljudski život nema apsolutnu vrednost.
Peščanik.net, 25.06.2022.
UKRAJINA
