Iz patrijarhove Uskršnje poslanice sledi da od latinice i rodno osetljivog jezika, u ovom trenutku, nema većih opasnosti po jevanđeoski duh našeg naroda:
„Posebno pozivamo na očuvanje srpskog jezika i ćiriličnog pisma na kojima je izgrađena srpska kultura. Apelujemo da se normira upotreba ćiriličnog pisma u javnom prostoru, kao i da se obustavi nasilje nad srpskim jezikom i ukinu odredbe zakonâ koji to nasilje nameću, naročito kroz protivustavni zakon koji nameće takozvani rodno osetljivi jezik iza koga se krije borba protiv braka i porodice kao bogoustanovljenih svetinja i prirodnih oblika čovekovog ličnog i sabornog života“. (Uskršnja poslanica patrijarha Porfirija, 2023)
Očekivala bih, recimo, da se u Uskršnjoj poslanici nađu osude: duhovne zapuštenosti društva čiji je javni prostor uzurpiran i zatrovan agresivnim jezikom tabloida i rijalitija, koji upravo koriste porodicu kao izvor za produkciju skandala i povećanje tiraža; nasilja u porodici i posebno femicida, jer je od početka 2023. godine u Srbiji od porodičnog i partnerskog nasilja već stradalo više od 10 žena; vršnjačkog nasilja, pred kojim stojimo nemoćni da ga razumemo i obuzdamo. Iako verujem da i Crkvu brinu ove društvene pojave, ipak, dakle, ni destrukcija morala u rijalitijima, ni femicid, ni vršnjačko nasilje nisu, ali latinica i rodno osetljivi jezik jesu, Sodoma i Gomora.
Krenimo od ćirilice. Da li je ćirilica zaista jedino autentično pismo na kome se temelji naša kultura? Da li je ćirilica stvarno (toliko) ugrožena? Odgovori na oba pitanja su odrični. Najstarije slovensko i srpsko pismo, prema saznanjima nauke, bila bi, ipak, glagoljica, koju je kreirao Solunjanin Ćirilo u 9. veku, kako bi pomogao širenje hrišćanstva među Slovenima. I neki od najstarijih srpskih spomenika iz 11. veka su ispisani glagoljicom (npr. Marijino jevanđelje). Staroslovenska ćirilica pak nastaje u bugarskom gradu Preslavu u 10. veku, a sastavljaju je Ćirilovi sledbenici. Glagoljica i ćirilica, obe sastavljene po uzoru na grčki alfabet, zatim se koriste naporedo nekoliko narednih vekova, da bi u sredinama pod uticajem Vizantije od 12. veka, među njima i srpskoj, prevladala ćirilica. Staroslovenska ćirilica, dakle sastavljena u bugarskom Preslavu, biće, uz male promene, pismo srpske kulture sve do prve polovine 19. veka, kada je reformišu srpski filolozi Savo Mrkalj (1810) i Vuk Karadžić (1818), opet pod uticajem nemačkog filologa Johana Kristofa Adelunga (1732-1806), koji proklamuje princip „piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano“ („Schreibe, wie Du sprichst!“). I tako dobijamo modernu verziju srpske ćirilice.
Opet, i latinica je pismo slovenske i srpske pismenosti. Ispočetka, Sloveni koriste razne verzije latinice, preuzimajući rešenja iz nemačkog, italijanskog i mađarskog za svoje specifične slovenske glasove, da bi prvi slovenski reformator latinice, češki propovednik i ideolog češke reformacije, Jan Hus, početkom 15. veka reformisao klasičnu latinicu uvodeći dijakritičke oznake za specifične slovenske foneme češkog jezika. Po uzoru na reformisanu češku latinicu, nastaće i druge verzije slovenskih latinica. Naša verzija latinice nastaje u 19. veku reformom hrvatskog pisca Ljudevita Gaja (1830, 1835), koji je prevashodno inspirisan prethodnim radovima Vuka Karadžića, i uz saradnju slovačkih filologa Pavela Jozefa Šafárika i Jana Kolara, te srpskog filologa Đure Daničića (zaslužnog za izgled latinične grafeme „đ“), kreirao današnji izgled latiničnog pisma.
Dakle, moderne verzije ćirilice i latinice koje danas koristimo nastale su u približno isto vreme, u 19. veku, samo je ćirilica reformisana koju deceniju ranije. Oba pisma su plod saradnje raznih škola, tradicija i filologa različitog etničkog porekla. Ni po poreklu ni po upotrebi ćirilica nije samo srpska i pravoslavna, jer koristili su je, na primer, i bosanski franjevci sve do 18. veka kao svoje glavno pismo. U Dubrovačkoj republici koristili su se, na primer, glagoljica, ćirilica i latinica, a tek od 15. veka latinica postaje dominantna. Takođe, ni po poreklu ni po upotrebi latinica nije samo hrvatska, jer koristili su je svi govornici slovenskog juga bliski zapadnim hrišćanskim centrima. I ćirilica i latinica su bile ravnopravne u službenoj upotrebi u Srbiji u okviru obe Jugoslavije, pa se stoga oba pisma mogu smatrati obeležjem srpske modernosti i temeljem identiteta.
Prema istraživanjima u zastupljenosti oba pisma, koje je sproveo Vasilije Kleftakis (i sam duboko zabrinut za sudbinu ćirilice), knjige i časopisi objavljeni u Srbiji koristili su dominanto ćirilicu (više od 90% u Kraljevini Srbiji, više od 80% u Kraljevini Jugoslaviji). Od Socijalističke Jugoslavije do današnjih dana upotreba ćirilice u odnosu na latinično pismo jeste u opadanju, ali opet taj odnos i u periodima najnepovoljnijim po ćirilicu ne doseže manje od 50% ukupne produkcije u odnosu na latinicu. Ustavom Republike Srbije (2006), zatim Zakonom o upotrebi jezika i pisma (2010) ćirilica je po prvi put, nakon skoro 100 godina, proglašena jedinim službenim pismom Republike Srbije, dok je upotreba latinice dozvoljena u nekim specifičnim slučajevima, i to samo pored obavezne ćirilice (npr. na saobraćajnim znacima). Konačno, Zakonom o upotrebi srpskog jezika u javnom životu i zaštiti i očuvanju ćiriličnog pisma (2021) normira se obavezna upotreba ćirilice u svim privrednim i drugim organizacijama koje imaju većinsko učešće javnog kapitala, te profesionalnim i strukovnim udruženjima koja predstavljaju svoju oblast na nacionalnom i međunarodnom nivou, kao i u državnim medijskim ustanovama. Zakon čak predviđa kaznene odredbe ukoliko se ove mere ne poštuju.
Na osnovu svega, moglo bi se reći da je ćirilica prilično zaštićena, a da bi, ukoliko želimo njeno dodatno osnaživanje i konkurentnost latinici, trebalo poraditi na razvoju modernih tehnologija za upotrebu ćirilice u virtuelnom svetu elektronske komunikacije. Ipak, daleko od toga da ona kao ugrožena zavređuje mesto u Uskršnjoj poslanici i konzervativno nastrojenim diskursima. Pre bi se mogla primetiti svojevrsna hajka na latinicu i stalni pokušaji njenog nasilnog izopštenja iz srpske kulture.
Kad smo kod nasilja, nameće se pitanje rodno osetljivog jezika. I tu se može postaviti pitanje: da li se radi o mrskom zapadnom ili je i rodno inkluzivni jezik zapravo obeležje našeg identiteta? Srpski jezik, kao i ostali slovenski jezici, u promenljivim rečima (imenice, zamenice, pridevi, brojevi, glagoli) razlikuje kategoriju roda, odnosno ima posebna jezička sredstva (nastavke i sufikse) kojima obeležava rod. U gramatici postoji i poseban termin za sufikse koji služe samo za to da obeleže kategoriju roda – mocioni sufiksi. Od početka srpske pismenosti, korišćeni su mocioni sufiksi za izražavanje kategorije roda kada se za to ukazala potreba, pa tako i za žene u nekoj društvenoj ulozi, sa zvanjem i titulom; svi na primer znamo za mironosnice, mučenice, svetiteljke, monahinje, spisateljke, pesnikinje, vezilje, vladarke i kneginje, carice, još iz jevanđeoske i srednjovekovne književnosti. Iz epike znamo i za žene ratnice – deliju devojku.
I kasnije, kako su se javljale žene u određenim društvenim ulogama i profesijama, tako se i jezik menjao koristeći svoja izražajna sredstva da obeleži kategoriju roda. Kada se pojavljuju prve lekarke, učiteljice, profesorke, glumice od 19. veka – jezik je to registrovao. Jezik je naravno još ranije registrovao i žene u manje prestižnim zanimanjima – spremačice, sluškinje, kuvarice, krčmarice, pralje itd. Kada se javlja problem? Otpori zapravo nastaju u vezi sa imenicama za označavanje novih zanimanja i titula koje se odnose na žene, tzv. socijalni feminitivi. Znači, otpori su modernog porekla i imaju ideološku pozadinu, kao što uostalom Uskršnja poslanica poručuje. Povezani su zapravo sa otporima feminističkim pokretima koji se bore za ravnopravnost žena i unapređenje učešća i vidljivosti žena u javnom životu i diskursu.
U ovom tekstu nema prostora da se ulazi u detalje, ali možemo se podsetiti da je, na primer, tek nakon 1945. ženama u Srbiji omogućeno pravo da glasaju i pravo ravnopravnog nasleđivanja sa muškim naslednicima. Verovatno je i tada mnogima to izgledalo kao zapadna novotarija koja preti da uruši brak i porodicu. Ipak, ta modernizacija i demokratizacija prava je samo donela pravdu za bračne i supružničke odnose. „Ozloglašeni“ Zakon o rodnoj ravnopravnosti (2021) uvodi obavezu korišćenja rodnog osetljivog jezika, tj. upotrebe imenica koje označavaju zanimanja, zvanja i titule u ženskom rodu u službenoj komunikaciji, te predviđa kazne za medije i institucije. Protiv Zakona su istupile skoro sve ustanove koje predstavljaju srbističku struku, smatrajući da imenice koje označavaju titule i zanimanja i kada se odnose na žene – npr. akademkinja, pilotkinja, kosmonautkinja, advokatica, filozofkinja itd. – treba da ostanu gramatičkog muškog roda, koji ima generičko značenje jer podrazumeva „prirodni muški i ženski rod lica na koje se odnose“ (Odbor za standardizaciju SANU).
Odbor za standardizaciju srpskog jezika SANU je nove socijalne feminitive okarakterisao kao „rogobatne hrvatske kovanice“ i „jezički inženjering”, iako su mnoge sporne imenice za ženske profesije već normirane u Rečniku srpskohrvatskoga književnog jezika iz 1967. godine, i u Rečniku srpskoga jezika iz 2011. godine. U saopštenju Matice srpske se pak ne osporava potreba za imenicama ženskog roda za zvanja i profesije, ali se osporava kaznena politika zakona, i poziva da se zakonom dopuste obe jezičke prakse: i upotreba muškog roda kao neutralnog, generičkog i upotreba rodno senzitivnog jezika, odnosno da se govornicima, pa i ustanovama, dozvoli sloboda u izboru. I neke feministički orijentisane naučnice kritikovale su Zakon; npr. Jelena Lalatović, autorka Priručnika za upotrebu rodno osetljivog jezika, zagovara upotrebu rodno osetljivog jezika, ali osporava autoritarna zakonska rešenja „koja jačaju moć države naspram pojedinke ili pojedinca“.
Mnogi su pak povodom ovog zakona zaključili da će, kao mnogi drugi zakoni, pa i Zakon o zaštiti ćirilice, biti samo „mrtvo slovo na papiru“ (Ranko Bugarski), odnosno „performans štikliranja poželjnih kućica“ (Tanja Petrović) u upitnicima za približavanje Evropskoj uniji. I s pravom, jer pored tolike zabrinutosti zbog „nasilja“ rodno osetljivog jezika, Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu, na primer, a verujem i većina drugih državnih ustanova, još uvek izdaje svoje diplome i zvanična dokumenta koristeći isključivo muški rod, iako ima znatno više studentkinja nego studenata. Dakle, i ova zabrinutost koja je našla svoje mesto u Uskršnjoj poslanici nije utemeljena.
Žao mi je, i ćirilica i latinica i rodno osetljivi jezik su duboko ukorenjeni u našem identitetu. Krivce za razaranje moralnih, porodičnih i jevanđeoskih vrednosti, molim, potražite na drugom mestu.
Autorka je viša naučna saradnica Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu.
Peščanik.net, 22.04.2023.
Srodni link: Marija Mandić – Rodno osetljivi jezik u duhu epike
FEMINIZAM