Već uoči usvajanja 2021, a osobito posle, Zakon o rodnoj ravnopravnosti (ZOR) naišao je na kritiku i otpor velikog dela srbističke struke, od Odbora za standardizaciju SANU i Matice srpske, do brojnih predstavnika i predstavnica srbističkih katedri. ZOR su žestoko osporavale i desno orijentisane nacionalne partije, kao što su Dveri, te Srpska pravoslavna crkva i lično patrijarh Porfirije. Zakonu se, pored ostalog, zameraju proceduralni nedostaci, ponižavajući uticaj „Zapada“ na domaće zakonodavstvo, protivnost Ustavu, način na koji uređuje upotrebu rodno osetljivog jezika, odnosno kako se upliće u jezičku politiku, utvrđivanje pojma „roda“ i „rodnog identiteta“ u srpskom zakonodavstvu. U susret početku primene odredbi koje se tiču rodno osetljivog jezika od 1. juna 2024, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog organizovalo je seriju otvorenih društvenih dijaloga pod nazivom „Kako do rodno osetljivog jezika“ – u Beogradu (27. marta), Novom Pazaru (24. maja) i Novom Sadu (21, juna) – na kojima su priliku da sučele stavove dobili zagovornici i protivnici najavljene jezičke politike, dok je ministar Tomislav Žigmanov najavio primenu akcionog plana i formiranje radnih grupa. Poslanička grupa Dveri je takođe organizovala okrugli sto povodom ZOR-a, 17. juna u skupštini Srbije.
Zakon definiše rodno osetljiv jezik kao „jezik kojim se promoviše ravnopravnost žena i muškaraca i sredstvo kojim se utiče na svest onih koji se tim jezikom služe u pravcu ostvarivanja ravnopravnosti, uključujući promene mišljenja, stavova i ponašanja u okviru jezika kojim se služe u ličnom i profesionalnom životu“. ZOR predviđa obavezu korišćenja jezika koji je u skladu sa gramatičkim rodom, u javnoj upravi i državnim ustanovama (član 25), u obrazovanju odnosno u udžbenicima i nastavnom materijalu, kao i u svedočanstvima, diplomama, klasifikacijama, zvanjima, zanimanjima i licencama i drugim oblicima obrazovno-vaspitnog rada (član 37, stav 3); zatim u oblasti javnog informisanja (član 44). Kaznena politika koja se tiče rodno osetljivog jezika odnosi se samo na organe javne vlasti, ali je nedovoljno precizirana; definisana je u članu 37, a za nepoštovanje je propisana novčana kazna od 5.000 do 150.000 dinara (član 68, stav 9). Obaveza upotrebe rodno osetljivog jezika stupa na snagu tri godine nakon donošenja zakona – to znači, 1. juna 2024. godine (član 73).
Direktivna jezička politika iz kaznene mere bila je predmet kritike Matice srpske i nekih feminističkih lingvistkinja, npr. Jelene Lalatović koja ne dovodi u pitanje upotrebu rodno osetljivog jezika, ali se zalaže za liberalni stav – neka ga koristi ko želi bez „ograničavanja slobode govora“. Ipak, Odbor za standardizaciju SANU i brojni srbisti i srbistkinje, idu dalje i ističu da intervencije u upotrebi standarda remete i narušavaju strukturu srpskog jezika, da se jezik nasilno ideologizuje, da se ukida ili dovodi u pitanje važna semantička komponenta imenica muškog roda koje označavaju zvanja, zanimanja i titule da imaju generičko ili opšte značenje koje se odnosi na oba pola i drugo. Odbor SANU navodi da se intervencije koje uvodi ZOR razumeju kao „jezički inženjering (…) u kome se nudi mnoštvo reči nesaglasnih strukturi srpskoga jezika, reči koje ne bogate nego urušavaju njegovu strukturu“, te da je to „nasilje nad srpskim jezikom“ i „zakon protiv srpskog jezika“. Odbor takođe smatra da najveći broj socijalnih femininativa – imenica ženskog roda koje se odnose na zvanja, zanimanja, titule – koje predlažu pobornici zakona, nisu svrsishodni i nisu opšteupotrebni. U svom javnom saopštenju, poslanička grupa Dveri, takođe uz podršku istaknutih srbista i srbistkinja, navodi: „U srpskom jeziku imenica rod je u direktnoj vezi sa rađanjem, porodicom i narodom, a ne džender ideologijom.“
Ovakve kritike impicitno pozivaju na temeljna empirijska istraživanja, kako strukture srpskog jezika, tekstova koji pripadaju korpusu klasične tradicije, tako i živog dijalekatskog urbanog i ruralnog govora, te neologizama. Zaista, šta je naša tradicija, makar što se rodno osetljivog jezika tiče? Zatim, kako se govori danas u različitim regionima i društvenim kontekstima? U kojim gramatičkim formama nastaju neologizmi u srpskom jeziku? Da li je pre ZOR-a bilo dozvoljeno koristiti rodno osetljivi jezik, na primer, u diplomama i zvanjima, čak i ako bi neko to želeo i na tome insistirao?
Jedan od uobičajenih načina na koji srpski jezik obeležava razliku u gramatičkom rodu, kao uostalom i svi slovenski jezici, jesu mocioni sufiksi, od kojih su najproduktivniji sufiksi –ka, -ica, -kinja. Tako nastaju imenice koje imaju istu tvorbenu osnovu, isto osnovno značenje i jednu razliku – oznaku gramatičkog roda, npr. kopač – kopačica, profesor – profesorka, trgovac – trgovkinja itd. U svojoj studiji o mocionim sufiksima, srbista Božo Ćorić (1982) pokazao je da ovi sufiksi vode poreklo iz praslovenskog jezika i da su tokom razvoja srpskog jezika proširivali i obogaćivali leksiku, što se očituje u rečničkoj građi, starim pisanim tekstovima i narodnim govorima. Kako navodi Svetlana Tomić: „U knjizi Srpske kaluđerice iz 1909. Milojka Veselinovića, koja se bavi istorijom srpskih kaluđerica i ženskih manastira, navodi se izvor iz 11. veka u kome se pojavljuje reč kaluđerica, te jedan iz 13. veka sa imenicom monahinja. Same kaluđerice, prema ovom autoru, pojavile su se početkom 4. veka zajedno sa kaluđerima, pa je moguće da ima i starijih sačuvanih izvora.“1 Poznato je i da su srpske vladarke i pripadnice elitnih krugova u srednjem veku koristile socijalne femininative kada bi referisale na sebe, ali su ih koristili i drugi referišući na njih (npr. despotica, kira, carica, samodržica, ktitorka, gospodarica itd.). O tome može posvedočiti antologija srednjovekovne književnosti Radmile Marinković (1996) Pisah i potpisah i studije o ženama u srednjem veku Svetlane Tomin. Pored socijalnih femininativa, u srednjem veku su korišćene i imenice muškog roda kao generičkog, kada bi u određenom kontekstu žena želela da dodatno pojača svoj autoritet. Teoretičarka književnosti Svetlana Tomić podseća, takođe, da veliki deo građe koji svedoči o društvenom i jezičkom statusu žena u srednjem veku nedostaje ne zbog lingvističkih razloga, nego zbog nesačuvanih spomenika. Ista autrorka podseća na istraživanja o maskulinizaciji srpskog jezika, do koje dolazi mahom tokom 19. i 20. veka, kada se uvozi veliki broj reči iz stranih jezika ali u muškom rodu, koje preuzimaju funkciju generičkih imenica za zanimanja i zvanja (npr. psiholog, biolog itd.) a u množini se, pak, potiskuju „ženske“ pluralske kongruencije u korist „muških“. Tokom društvenih dijaloga, mogli smo čuti da istraživanja neologizama pokazuju da su influenserka i jutjuberka, najverovatnije prethodile pojavi influensera i jutjubera u sprskom jeziku.
Kako stojimo s rodno osetljivim jezikom u junačkom svetu epike? Da li je on u duhu epskog jezika? U epici – inače prema Vukovoj deficiji „junačkom“ žanru narodne književnosti – koja pripada domenu muškog sveta i zasniva se na patrijarhalnom kulturnom modelu, te opeva najpre junake, ratnike i njihove podvige – upotreba socijalnih feminantiva je redovna pojava, u tolikoj meri da muški rod vrlo retko, samo u iznimnim slučajevima ima generičku semantiku. Pretraživanje digitalne baze epske deseteračke poezije – koju imamo zahvaljujući folkloristkinji Mirjani Detelić (1950–2014) i inženjeru Branislavu Tomiću (sadrži klasične srpske, hrvatske i bošnjačke zbirke epske poezije, sa ukupno 1254 pesme) – pokazuje da pored uobičajenih ženskih uloga u epici, koje su mahom određene rodbinskim odnosima (o čemu je Katica Darmanović napisala doktorsku tezu) – kao što su majka, devojka, (verna / neverna) ljuba, nevesta, sestra, ćerka, zaručnica i mitološkog ženskog bića vile – postoje i ženski likovi u ulogama određenih zanimanja i zvanja. Moja pretraga je pokazala sledeće socijalne femininative za zanimanja: krčmarica, vezilja, vidarica, dvorkinja, sluškinja, čobanica istatus ropkinja. U hrvatskim pesmama sreće se i prosačkinja. Pretraga po krčmarici pokazuje da se ovaj femininativ javlja u 402 stiha i preko 70 epskih pesama. U epici, krčmarica ne samo da je služila rujno vino, nego je vrlo često bila i vlasnica krčme ili mehane – središta tadašnjeg društvenog života – u koju su svraćali i hrišćani i muslimani. Krčmarica je bila vlasna da odluči da nekom prenese informacije ili ne, sakrije u svoju krčmu ili mehanu nekog begunca ili ga oda poteri; one savetuju, posreduju itd. Jedna studija o krčmama i krčmaricama u epskoj poeziji (možda već postoji?) štošta bi nam mogla reći o društvenom životu i svakodnevici predstavljenima u epici. Ostali socijalni femininativi se nalaze ređe: vidarica (2 pesme, 3 stiha), ali vidar je još ređi (1 pesma, jedan stih); vezilja (7 pesama, 14 stihova), seljanka (1 pesma, 1 stih), dvorkinja (7 pesama, 9 stihova), čobanica (16 pesama, 53 stiha). Sluškinja je posebno zanimljiva, ne samo po učestalosti (28 pesama,103 stiha), nego po tome da se vrlo često javlja u paru sa slugom, čak i u množini – što pobija tezu o neupitnoj generičnosti muškog roda u množini – bar kad je epika u pitanju: Ne izlazi sluga ni sluškinja; Pa doziva sluge i sluškinje; A u dvoru sluga i sluškinja. Imenica robinja (robinjica, ropkinja)– 95 pesama, 246 stihova – odnosi se na status osobe bez prava, a u vlasništvu druge osobe. Ipak, i ova imenica se javlja s muškim pandanom, što pobija tezu o (neupitnoj) neutralnosti muškog roda: Nek ti kupi roba il’ robinju; Kamo tebe robak ja robinja; Ja dovede roba jal’ robinju.
Ako pogledamo socijalne femininative koji se odnose na titule i zvanja, situacija je vrlo jasna – uvek kada je u pitanju žena, koristi se imenica ženskog roda da označi njenu titulu i baš nikad imenica muškog roda: carica (45 pesama, 201 stih), kraljica (59 pesama, 397 stihova), kneginja (7 pesama, 29 stihova), sultanija (28 pesama, 132 stiha), begovica (21 pesma, 80 stihova), duždevica (duždevkinja) (2 pesme, 4 stiha).
Isto važi i za etnonime i demonime (imenica kojom se označava stanovništvo određenog mesta ili oblasti, a izvodi se iz imena tog mesta), da pobrojim samo neke, uz izvinjenje unapred nesviklim ušima na „lomljenju jezika“: Srpkinja / Srpkinjica, Turkinja / Turkinjica, Arapka / Arapkinja, Arnautka, Latinka / Latinkinja, Madžarkinja, Bugarka, Grkinja, Vlahinja / Vlahinjica, Jeđupkinja, Indičkinja, Lehovkinja, Budimka, Kološvarka, Prizrenka, Stambolkinja, Sarajka, Janočkinja, Mletačkinja / Mletkinja, Kanižkinja, Novkinja, Novićkinja, Zadarkinja, Jajačkinja, Hlivanjkinja, Kotarkinja, Udvinjkinja, Primorkinja, Klinkinja, Bunićkinja, Cetinkinja, Oršankinja, Senjkinja, Misirkinja, Mostarka itd.
Pored toga, niz istraživanja pokazuje da je epika vrlo dobro razlikovala polni i rodni identitet, i to u smislu kako ZOR definiše rod: „rod označava društveno određene uloge, mogućnosti, ponašanja, aktivnosti i atribute, koje određeno društvo smatra prikladnim za žene i muškarce uključujući i međusobne odnose muškaraca i žena i uloge u tim odnosima koje su društveno određene u zavisnosti od pola“. Žene su se tako maskirale u muškarce i muškarci u žene, prema potrebi, i preuzimali njihove rodne uloge. Postoje brojne epske pesme s primerima androginosti i rodne travestije. Kako navodi folkloristkinja Lidija Delić (2019),2 žene su se u epici preodevale u muškarce i preuzmale tipične muške rodne uloge, uz saglasnost i konspiraciju kako muških tako i ženskih karaktera, u sledećim situacijama: „1) da bi menjale braću ili očeve u vojsci; 2) da bi sa verenikom/mužem bile u vojsci; 3) da bi provele sopstvene svatove kroz goru; 4) da bi izbavile muža iz tamnice; 5) da bi nadmudrile hvalisavog momka ili se osvetile neverniku“ (str. 248). O rodnoj travestiji u epici doktorsku disertaciju je napisala Nataša Drakulić Kozić. Za ženu ratnicu – ili da upotrebim toliko ismevani femininativ borkinju – epika je skovala poseban fraezološki izraz delija-devojka i posvetila joj cikluse pesama, a postoje i hajdučice i druge epske ratnice. U ovom kratkom osvrtu na epski svet, treba pomenuti i guslarke. Iako mnogo ređe od muškaraca, žene su se javljale i u ulozi guslarki, pa je i Vuk Karadžić zapisivao dragocene epske pesme od guslarki: slepe Živane, slepe Jece, slepe Stepanije i slepe iz Grgurevaca.
Eh, što bi rekla Konstrakta, i šta ćemo sad?
Autorka je viša naučna saradnica Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu.
Peščanik.net, 28.06.2023.
Srodni link: Marija Mandić – Sodoma i Gomora latinice i rodno osetljivog jezika
FEMINIZAM