Već uoči usvajanja 2021, a osobito posle, Zakon o rodnoj ravnopravnosti (ZOR) naišao je na kritiku i otpor velikog dela srbističke struke, od Odbora za standardizaciju SANU i Matice srpske, do brojnih predstavnika i predstavnica srbističkih katedri. ZOR su žestoko osporavale i desno orijentisane nacionalne partije, kao što su Dveri, te Srpska pravoslavna crkva i lično patrijarh Porfirije. Zakonu se, pored ostalog, zameraju proceduralni nedostaci, ponižavajući uticaj „Zapada“ na domaće zakonodavstvo, protivnost Ustavu, način na koji uređuje upotrebu rodno osetljivog jezika, odnosno kako se upliće u jezičku politiku, utvrđivanje pojma „roda“ i „rodnog identiteta“ u srpskom zakonodavstvu. U susret početku primene odredbi koje se tiču rodno osetljivog jezika od 1. juna 2024, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog organizovalo je seriju otvorenih društvenih dijaloga pod nazivom „Kako do rodno osetljivog jezika“ – u Beogradu (27. marta), Novom Pazaru (24. maja) i Novom Sadu (21, juna) – na kojima su priliku da sučele stavove dobili zagovornici i protivnici najavljene jezičke politike, dok je ministar Tomislav Žigmanov najavio primenu akcionog plana i formiranje radnih grupa. Poslanička grupa Dveri je takođe organizovala okrugli sto povodom ZOR-a, 17. juna u skupštini Srbije.
Zakon definiše rodno osetljiv jezik kao „jezik kojim se promoviše ravnopravnost žena i muškaraca i sredstvo kojim se utiče na svest onih koji se tim jezikom služe u pravcu ostvarivanja ravnopravnosti, uključujući promene mišljenja, stavova i ponašanja u okviru jezika kojim se služe u ličnom i profesionalnom životu“. ZOR predviđa obavezu korišćenja jezika koji je u skladu sa gramatičkim rodom, u javnoj upravi i državnim ustanovama (član 25), u obrazovanju odnosno u udžbenicima i nastavnom materijalu, kao i u svedočanstvima, diplomama, klasifikacijama, zvanjima, zanimanjima i licencama i drugim oblicima obrazovno-vaspitnog rada (član 37, stav 3); zatim u oblasti javnog informisanja (član 44). Kaznena politika koja se tiče rodno osetljivog jezika odnosi se samo na organe javne vlasti, ali je nedovoljno precizirana; definisana je u članu 37, a za nepoštovanje je propisana novčana kazna od 5.000 do 150.000 dinara (član 68, stav 9). Obaveza upotrebe rodno osetljivog jezika stupa na snagu tri godine nakon donošenja zakona – to znači, 1. juna 2024. godine (član 73).
Direktivna jezička politika iz kaznene mere bila je predmet kritike Matice srpske i nekih feminističkih lingvistkinja, npr. Jelene Lalatović koja ne dovodi u pitanje upotrebu rodno osetljivog jezika, ali se zalaže za liberalni stav – neka ga koristi ko želi bez „ograničavanja slobode govora“. Ipak, Odbor za standardizaciju SANU i brojni srbisti i srbistkinje, idu dalje i ističu da intervencije u upotrebi standarda remete i narušavaju strukturu srpskog jezika, da se jezik nasilno ideologizuje, da se ukida ili dovodi u pitanje važna semantička komponenta imenica muškog roda koje označavaju zvanja, zanimanja i titule da imaju generičko ili opšte značenje koje se odnosi na oba pola i drugo. Odbor SANU navodi da se intervencije koje uvodi ZOR razumeju kao „jezički inženjering (…) u kome se nudi mnoštvo reči nesaglasnih strukturi srpskoga jezika, reči koje ne bogate nego urušavaju njegovu strukturu“, te da je to „nasilje nad srpskim jezikom“ i „zakon protiv srpskog jezika“. Odbor takođe smatra da najveći broj socijalnih femininativa – imenica ženskog roda koje se odnose na zvanja, zanimanja, titule – koje predlažu pobornici zakona, nisu svrsishodni i nisu opšteupotrebni. U svom javnom saopštenju, poslanička grupa Dveri, takođe uz podršku istaknutih srbista i srbistkinja, navodi: „U srpskom jeziku imenica rod je u direktnoj vezi sa rađanjem, porodicom i narodom, a ne džender ideologijom.“
Ovakve kritike impicitno pozivaju na temeljna empirijska istraživanja, kako strukture srpskog jezika, tekstova koji pripadaju korpusu klasične tradicije, tako i živog dijalekatskog urbanog i ruralnog govora, te neologizama. Zaista, šta je naša tradicija, makar što se rodno osetljivog jezika tiče? Zatim, kako se govori danas u različitim regionima i društvenim kontekstima? U kojim gramatičkim formama nastaju neologizmi u srpskom jeziku? Da li je pre ZOR-a bilo dozvoljeno koristiti rodno osetljivi jezik, na primer, u diplomama i zvanjima, čak i ako bi neko to želeo i na tome insistirao?
Jedan od uobičajenih načina na koji srpski jezik obeležava razliku u gramatičkom rodu, kao uostalom i svi slovenski jezici, jesu mocioni sufiksi, od kojih su najproduktivniji sufiksi –ka, -ica, -kinja. Tako nastaju imenice koje imaju istu tvorbenu osnovu, isto osnovno značenje i jednu razliku – oznaku gramatičkog roda, npr. kopač – kopačica, profesor – profesorka, trgovac – trgovkinja itd. U svojoj studiji o mocionim sufiksima, srbista Božo Ćorić (1982) pokazao je da ovi sufiksi vode poreklo iz praslovenskog jezika i da su tokom razvoja srpskog jezika proširivali i obogaćivali leksiku, što se očituje u rečničkoj građi, starim pisanim tekstovima i narodnim govorima. Socijalni femininativi se zatim beleže u srednjovekovnom korpusu još od 4. veka (kaluđerica) i koriste kroz čitav srednji vek (opatica, gospođa, kraljica, kneginja, monahinja, đakonica itd.). Poznato je i da su srpske vladarke i pripadnice elitnih krugova u srednjem veku koristile socijalne femininative kada bi referisale na sebe, ali su ih koristili i drugi referišući na njih (npr. despotica, kira, carica, samodržica, ktitorka, gospodarica itd.). O tome može posvedočiti antologija srednjovekovne književnosti Radmile Marinković (1996) Pisah i potpisah i studije o ženama u srednjem veku Svetlane Tomin. Pored socijalnih femininativa, u srednjem veku su korišćene i imenice muškog roda kao generičkog, kada bi u određenom kontekstu žena želela da dodatno pojača svoj autoritet. Teoretičarka književnosti Svetlana Tomić podseća, takođe, da veliki deo građe koji svedoči o društvenom i jezičkom statusu žena u srednjem veku nedostaje ne zbog lingvističkih razloga, nego zbog nesačuvanih spomenika. Ista autrorka podseća na istraživanja o maskulinizaciji srpskog jezika, do koje dolazi mahom tokom 19. i 20. veka, kada se uvozi veliki broj reči iz stranih jezika ali u muškom rodu, koje preuzimaju funkciju generičkih imenica za zanimanja i zvanja (npr. psiholog, biolog itd.) a u množini se, pak, potiskuju „ženske“ pluralske kongruencije u korist „muških“. Tokom društvenih dijaloga, mogli smo čuti da istraživanja neologizama pokazuju da su influenserka i jutjuberka, najverovatnije prethodile pojavi influensera i jutjubera u sprskom jeziku.
Kako stojimo s rodno osetljivim jezikom u junačkom svetu epike? Da li je on u duhu epskog jezika? U epici – inače prema Vukovoj deficiji „junačkom“ žanru narodne književnosti – koja pripada domenu muškog sveta i zasniva se na patrijarhalnom kulturnom modelu, te opeva najpre junake, ratnike i njihove podvige – upotreba socijalnih feminantiva je redovna pojava, u tolikoj meri da muški rod vrlo retko, samo u iznimnim slučajevima ima generičku semantiku. Pretraživanje digitalne baze epske deseteračke poezije – koju imamo zahvaljujući folkloristkinji Mirjani Detelić (1950–2014) i inženjeru Branislavu Tomiću (sadrži klasične srpske, hrvatske i bošnjačke zbirke epske poezije, sa ukupno 1254 pesme) – pokazuje da pored uobičajenih ženskih uloga u epici, koje su mahom određene rodbinskim odnosima (o čemu je Katica Darmanović napisala doktorsku tezu) – kao što su majka, devojka, (verna / neverna) ljuba, nevesta, sestra, ćerka, zaručnica i mitološkog ženskog bića vile – postoje i ženski likovi u ulogama određenih zanimanja i zvanja. Moja pretraga je pokazala sledeće socijalne femininative za zanimanja: krčmarica, vezilja, vidarica, dvorkinja, sluškinja, čobanica istatus ropkinja. U hrvatskim pesmama sreće se i prosačkinja. Pretraga po krčmarici pokazuje da se ovaj femininativ javlja u 402 stiha i preko 70 epskih pesama. U epici, krčmarica ne samo da je služila rujno vino, nego je vrlo često bila i vlasnica krčme ili mehane – središta tadašnjeg društvenog života – u koju su svraćali i hrišćani i muslimani. Krčmarica je bila vlasna da odluči da nekom prenese informacije ili ne, sakrije u svoju krčmu ili mehanu nekog begunca ili ga oda poteri; one savetuju, posreduju itd. Jedna studija o krčmama i krčmaricama u epskoj poeziji (možda već postoji?) štošta bi nam mogla reći o društvenom životu i svakodnevici predstavljenima u epici. Ostali socijalni femininativi se nalaze ređe: vidarica (2 pesme, 3 stiha), ali vidar je još ređi (1 pesma, jedan stih); vezilja (7 pesama, 14 stihova), seljanka (1 pesma, 1 stih), dvorkinja (7 pesama, 9 stihova), čobanica (16 pesama, 53 stiha). Sluškinja je posebno zanimljiva, ne samo po učestalosti (28 pesama,103 stiha), nego po tome da se vrlo često javlja u paru sa slugom, čak i u množini – što pobija tezu o neupitnoj generičnosti muškog roda u množini – bar kad je epika u pitanju: Ne izlazi sluga ni sluškinja; Pa doziva sluge i sluškinje; A u dvoru sluga i sluškinja. Imenica robinja (robinjica, ropkinja)– 95 pesama, 246 stihova – odnosi se na status osobe bez prava, a u vlasništvu druge osobe. Ipak, i ova imenica se javlja s muškim pandanom, što pobija tezu o (neupitnoj) neutralnosti muškog roda: Nek ti kupi roba il’ robinju; Kamo tebe robak ja robinja; Ja dovede roba jal’ robinju.
Ako pogledamo socijalne femininative koji se odnose na titule i zvanja, situacija je vrlo jasna – uvek kada je u pitanju žena, koristi se imenica ženskog roda da označi njenu titulu i baš nikad imenica muškog roda: carica (45 pesama, 201 stih), kraljica (59 pesama, 397 stihova), kneginja (7 pesama, 29 stihova), sultanija (28 pesama, 132 stiha), begovica (21 pesma, 80 stihova), duždevica (duždevkinja) (2 pesme, 4 stiha).
Isto važi i za etnonime i demonime (imenica kojom se označava stanovništvo određenog mesta ili oblasti, a izvodi se iz imena tog mesta), da pobrojim samo neke, uz izvinjenje unapred nesviklim ušima na „lomljenju jezika“: Srpkinja / Srpkinjica, Turkinja / Turkinjica, Arapka / Arapkinja, Arnautka, Latinka / Latinkinja, Madžarkinja, Bugarka, Grkinja, Vlahinja / Vlahinjica, Jeđupkinja, Indičkinja, Lehovkinja, Budimka, Kološvarka, Prizrenka, Stambolkinja, Sarajka, Janočkinja, Mletačkinja / Mletkinja, Kanižkinja, Novkinja, Novićkinja, Zadarkinja, Jajačkinja, Hlivanjkinja, Kotarkinja, Udvinjkinja, Primorkinja, Klinkinja, Bunićkinja, Cetinkinja, Oršankinja, Senjkinja, Misirkinja, Mostarka itd.
Pored toga, niz istraživanja pokazuje da je epika vrlo dobro razlikovala polni i rodni identitet, i to u smislu kako ZOR definiše rod: „rod označava društveno određene uloge, mogućnosti, ponašanja, aktivnosti i atribute, koje određeno društvo smatra prikladnim za žene i muškarce uključujući i međusobne odnose muškaraca i žena i uloge u tim odnosima koje su društveno određene u zavisnosti od pola“. Žene su se tako maskirale u muškarce i muškarci u žene, prema potrebi, i preuzimali njihove rodne uloge. Postoje brojne epske pesme s primerima androginosti i rodne travestije. Kako navodi folkloristkinja Lidija Delić (2019),1 žene su se u epici preodevale u muškarce i preuzmale tipične muške rodne uloge, uz saglasnost i konspiraciju kako muških tako i ženskih karaktera, u sledećim situacijama: „1) da bi menjale braću ili očeve u vojsci; 2) da bi sa verenikom/mužem bile u vojsci; 3) da bi provele sopstvene svatove kroz goru; 4) da bi izbavile muža iz tamnice; 5) da bi nadmudrile hvalisavog momka ili se osvetile neverniku“ (str. 248). O rodnoj travestiji u epici doktorsku disertaciju je napisala Nataša Drakulić Kozić. Za ženu ratnicu – ili da upotrebim toliko ismevani femininativ borkinju – epika je skovala poseban fraezološki izraz delija-devojka i posvetila joj cikluse pesama, a postoje i hajdučice i druge epske ratnice. U ovom kratkom osvrtu na epski svet, treba pomenuti i guslarke. Iako mnogo ređe od muškaraca, žene su se javljale i u ulozi guslarki, pa je i Vuk Karadžić zapisivao dragocene epske pesme od guslarki: slepe Živane, slepe Jece, slepe Stepanije i slepe iz Grgurevaca.
Eh, što bi rekla Konstrakta, i šta ćemo sad?
Autorka je viša naučna saradnica Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu.
Peščanik.net, 28.06.2023.
Srodni link: Marija Mandić – Sodoma i Gomora latinice i rodno osetljivog jezika
FEMINIZAM