“Kada je prorokovao – nikolaj je grmeo, kada se molio – nikolaj je lečio, kada je pisao – nikolaj je prorokovao.”
(Predrag Dragić-Kijuk, urednik književnih novina)
Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve saopštio je 19. maja 2003. da je svojom “jednodušno jednoglasnom saborskom odlukom uneo vladiku ohridskog i žičkog Nikolaja (Velimirovića) u kalendar Svetih naše Pravoslavne crkve”. U saopštenju se kaže da kanonizacijom episkopa Velimirovića Savet “svečano potvrđuje opštu sabornu svest o njegovoj svetosti kod naroda Božjeg ne samo u našoj pomesnoj Crkvi nego i u svim drugim pomesnim crkvama”. Veličina značaja pripisana novom svetitelju odražava se u odluci da se njegovom poštovanju dodele dva dana u crkvenom kalendaru: 18. mart, dan njegove smrti u izbeglištvu u Sjedinjenim Državama 1956. i 3. maj, dan kad su 1991. njegove mošti prenete nazad u Srbiju i položene da počivaju u njegovom rodnom selu Lelići.
Ceremonija formalne kanonizacije održana je u hramu Svetog Save u centru Beograda samo pet dana nakon prvog saopštenja. Specijalnu liturgiju služio je patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle u prisustvu svih 28 srpskih episkopa i nekoliko hiljada vernika. Mošti novog svetitelja prebačene su u Beograd specijalno za ovu priliku i bile izložene u otvorenom kovčegu da bi posetioci mogli da im se poklone i celivaju ih.
Uključivanje imena Nikolaja Velimirovića (1881-1956) u diptih srpskih svetitelja oživelo je dugotrajnu javnu raspravu doprinosu vladike pravoslavnom hrišćanstvu i srpskoj kulturi u celini. Raspravu podstiče činjenica da je novi srpski nacionalni svetitelj kontroverzna istorijska ličnost. Kao što često ukazuju kritičari s liberalne levice, Velimirović je bio jedan od glavnih ideologa srpskog fašizma 1930-tih godina, čiji klerikalno-nacionalistički, antimodernistički i antisemitski religiozni spisi i dalje inspirišu snage hrišćanske desnice u današnjem srpskom društvu. Uprkos kontroverzi koje okružuju njegov život i delo, značajan deo pravoslavnih Srba Velimirovića smatra jednom od najvažnijih nacionalnih verskih ličnosti još od vremena srednjeg veka. Velimirovićeve knjige mogu se kupiti u svim srpskim knjižarama i tvrdi se da su tokom proteklih deset godina prodate u više od milion primeraka. Takođe, deo predstavnika mejnstrima srpskog političkog establišmenta, uključujući bivšeg predsednika Jugoslavije Vojislava Koštunicu i sadašnjeg srpskog ministra pravde Vladana Batića, javno je izrazio pozitivno mišljenje o Velimirovićevoj religioznoj filozofiji.
Nedavna studija o predstavljanju vladike Nikolaja u savremenoj srpskoj kulturi pokazala je da raširena apoteoza Nikolaja Velimirovića – i pored postojećih kontroverzi – zahteva značajnu količinu društvenog zaborava. U popularnom predstavljanju Velimirovićevog života i dela sporni elementi njegove biografije potisnuti su i rutinski zamenjeni prihvatljivijim i selektivnim interpretacijama koje prikrivaju episkopovu sklonost antisemitizmu. U tom smislu i dalje su prisutne opšte pohvale vladike Nikolaja, pre bi se reklo uprkos nego zbog njegovih spornih pogleda.
Dinamika potiskivanja u javnom sećanju ne postoji u desničarskoj ekstremnoj i antisemitskoj literaturi, gde se kontroverznui spisi vladike Nikolaja eksplicitno koriste za podršku klerikalno-nacionalističkim, neofašističkim i antisemitskim ideološkim tvrdnjama. To je razlog da autoritet Nikolaja Velimirovića u savremenoj Srbiji predstavlja, može se reći, tačku u kojoj se sreću mejnstrim pravoslavne kulture, koji potiskuje i nastoji da smanji važnost njegove kontroverzne političke orijentacije, i eksponenata hrišćanske desnice čije se pretenzije na legitimitet zasnivaju upravo na “zaboravljenim” aspektima episkopovog literarnog učinka.
Važno je, međutim, da popularnost Nikolaja Velimirovića, koja obuhvata široki politički spektar, zamagljuje granice između mejnstrima i ekstremizma u srpskom religioznom diskursu. Produženo poštovanje Nikolaja Velimirovića i nespremnost crkvenih vlasti da se pozabave kontroverzama koje okružuju njegovo književno delo implicitno – i najvećim delom nenamerno – daju legitimitet političkom ekstremizmu i olakšavaju širenje antijevrejskih predrasuda u savremenoj Srbiji.
Glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji
Ovaj tekst predlaže da se dodatno ispita ta dinamika, koristeći kao primer kampanju za kanonizaciju Velimirovića. Detaljenije razmatranje građenja svetosti vladike tokom proteklih petnaestak godina sugerisaće da je kampanja kanonizacije stalno previđala Velimirovićev antisemitizam, ali da su izvesne konstrukcije te svetosti novog svetitelja same po sebi vezane za kontroverze što okružuju njegov zemaljski život. To se odnosi na tvrdnje da je Velimirović bio obdaren specijalnim mističnim moćima – poput epifanije, proročanstva i isceljiteljstva – koje se u hrišćanskoj tradiciji smatraju važnim osobinama svetitelja.
U ovom se članku ispituju načini na koji tvrdnje o “mističnim” dimenzijama Velimirovićeve lične istorije daju preveliki značaj antisemitskom aspektu njegove ideologije i pomažu da se antijevrejska retorika održi na vidljivim marginama savremenog srpskog religioznog diskursa.
U prvoj polovini 20. veka Nikolaj Velimirović, episkop Ohrida i Žiče, bio je jedan od najpoštovanijih srpskih sveštenika, jednako poznat po nacionalističkoj vatrenosti koliko i po harizmi, govorničkoj veštini i učenosti. Tokom 1930-tih, na vrhuncu svoje svešteničke, teološke i evangelističke karijere, Velimirović se pojavio kao glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji. Zalagao za uspostavljanje društva zasnovanog na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i jedinstveno srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. Velimirović je, takođe, propagirao odbacivanje “svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija”, uključujući individualizam, jednakost, religioznu toleranciju, demokratiju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.
Očigledno antizapadnjaštvo i antimodernizam u Velimirovićevim spisima bili su pomešani s jakim antisemitskim osećanjima što su prožimala njegove religiozne stavove od sredine 1920-tih. Antijevrejske i antijudaističke primedbe sastojale su se od mešavine religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u (pravoslavnom) hrišćanstvu, i antisemitske zavereničke tradicije iz 19. veka, čija je popularnost kulminirala širom Evrope u decenijama koje su prethodile Drugom svetskom ratu. U Velimirovićevim spisima Jevreji se redovno prikazuju kao Hristove ubice i proklet narod koji je izdao Boga, ali i kao moćna satanska snaga koja kuje zaveru protiv hrišćanske Evrope.
Velimirovićeva ideologija dala je tokom 1930-tih važan izvor inspiracije snagama srpskog fašizma, ovaploćenim u zloglasnom pokretu Zbor koji je 1934. osnovao pronacistički političar Dimitrije Ljotić. Zbor je bio najodlučnija i najaktivnija kolaboracionistička organizacija u Srbiji tokom godina nacističke okupacije (1941-1945). U jednom od svojih poslednjih intervjua, objavljenom u Sjedinjenim Državama 1950-tih, Velimirović je insistirao da je bio duhovni vođa i siva eminencija srpskog populizma, što ga je oličavao Ljotićev Zbor. Velimirović je aludirao da je Ljotić bio njegov “učenik i verni sledebenik u Hristu” koji je, u opštem projektu hrišćanskog nacionalizma, samo “nosio kadionicu”.
Uprkos potvrđenim ideološkim vezama sa Zborom i njegovim vođom u predratnim godinama, Velimirović je, suprotno Ljotiću, odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije. Ima naznaka da su nemačke vlasti pre rata smatrale da bi vladika – zakleti nacionalista i antikomunista – mogao biti potencijalni kandidat za kolaboraciju. Ipak, Velimirović je odbio da podrži okupacione snage. U julu 1941. uhapšen je pod sumnjom da je povezan s četničkim pobunjenicima i zadržan je u kućnom pritvoru u srpskom manastiru, prvo u Ljubostinji, a onda u Vojlovici.
U septembru 1944, pošto su nemačke trupe počele da gube prednost u sukobu s partizanima, Velimirović je zajedno sa srpskim patrijarhom Gavrilom Dožićem (koji je takođe bio u nemačkom zatočeništvu od početka rata) prebačen u inostranstvo, prvo u Austriju a onda u Nemačku. Na kraju su dvojica visokih srpskih sveštenika premešteni u zloglasni koncentracioni logor Dahau, gde su bili držani kao “zatvorenici sa specijalnim statusom” (Ehrenhafling) tokom nešto manje od tri meseca. Velimirovićevo i Dožićevo oslobođenje u decembru 1944. bilo je izgleda deo političkog dogovora sklopljenog između predsednika srpske kolaboracionističke vlade Milana Nedića i nemačkog izaslanika za Balkan Hermana Nojbahera.
Velimirovićeve pristalice su tokom poslednih decenija koristile kratku internaciju u Dahauu 1944. da konstruišu sliku svog heroja kao mučenika i žrtve brutalnog nacističkog progona. To se radilo i pored činjenice da, kao “zatvorenici specijalnog statusa”, Velimirović i Dožić nikad nisu bili izloženi “ogromnoj patnji i torturi”, kako se tvrdi u savremenim biografskim opisima.
Mučeništvo u Dahauu kao “zamenjeni mit”
Uporno naglašavanje episkopovih patnji u Dahauu poslužilo je, kao što se pokazalo, važnoj funkciji u popularizaciji Velimirovićevog dela. Univerzalna priča o mučeništvu deluje kao “zamenjeni mit”, koji odvraća pažnju od važnih kontroverzi što okružuju taj period episkopovog života. Time se potiskuje činjenica da je u Dahauu, iz razloga koji prkose racionalnom objašnjenju, Velimirović napisao neke od svojih najantisemitskijih tekstova.
Velimirovićeve beleške iz Dahaua, za koje se kaže da su pisane tajno na komadima (toalet) papira, sakupio je i uredio tek 1980-tih njegov rođak, bivši episkop šabački i valjevski Jovan Velimirović. Delo je prvi put 1985. u Nemačkoj objavio tadašnji episkop Zapadne Evrope Lavrentije Trifunović, pod naslovom “Reč srpskom narodu kroz tamnički prozor”. Glavna poruka knjige jeste da je Drugi svetski rat bio neizbežna posledica sekularizacije “bezbožničke Evrope”. Velimirović je, takođe, tragičnu sudbinu Srba tokom rata pripisao izdaji Boga i hrišćanskih tradicija zarad vrlo zloćudne evropske kulture.
Iza sekularnih, dehristijanizovanih evropskih vrednosti anatemisanih u knjizi, stoji jevrejski uticaj – navodi Velimirović. “Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i versku toleranciju, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihovog, đavola”. Još je kontroverznije Velimirovićevo viđenje sudbine Jevreja u Drugom svetskom ratu. On u knjizi tumači njihove patnje kao božju odmazdu za ubistvo Hrista:
“Oni su se pokazali gori protivnici Božji negoli neznabožac Pilat, jer su u jarosti zlobe svoje izrekli onu strašnu reč: Krv Njegova na nas i našu decu! Tako je nevina krv postala bič koji ih goni kao stoku kroz vekove iz zemlje u zemlju, i kao oganj koji sagoreva sva njihova slagališta spletki protiv Hrista. Jer tako ih uči đavo, otac njihov.”
Zbog izjava poput ove, “Reč srpskom narodu” dobila je specijalan status u kritičkoj literaturi o Velimiroviću, i tretira se kao ovaploćenje predrasude i mržnje episkopa Nikolaja prema Jevrejima i judaizmu.
Suprotno tome, u religioznim publikacijama i crkvenom javnom govoru status knjige je složeniji. U ocenama Velimirovićevog života kreativni napori u logoru zgodno su zatamnjeni širom temom patnje koja dominira u biografskim pripovestima. U drugim kontekstima, međutim, delu “Reč srpskom narodu” pripisuje se velika važnost, čak se smatra da zauzima privilegovanu poziciju u Velimirovićevom opusu. Kao što će postati očigledno, razlozi za to su tesno povezani s Velimirovićevim pretpostavljenim statusom kao “Božjeg čoveka” i Svetitelja.
Nakon Drugog svetskog rata Velimirović je emigrirao u Sjedinjene Države gde je umro 1956. U njegovoj otadžbini komunističke vlasti su ga odbacile kao “klerikalnog nacionalistu” i “izdajnika”. Oduzeto mu je državljanstvo, a njegovo ime stavljeno na nezvaničnu listu autora čija se dela nisu smela otvoreno objavljivati u zemlji. Takođe, sve do kasnih 1980-ih, Velimirović je bio redovno napadan u nacionalnoj štampi, gde je prikazivan kao “fašista”, najmračnija ličnost u istoriji srpskog naroda”, pa čak i “ratni zločinac”.
Ovakvo stanje potrajalo je do uspona srpskog nacionalizma u drugoj polovini 1980-tih, kad se mala grupa Velimirovićevih simpatizera u okviru Srpske pravoslavne crkve, predvođena trojicom ambicioznih nacionalističkih teologa, Amfilohijem Radovićem, Artemijem Radosavljevićem i Atanasijem Jeftićem, pojavila kao istaknuta snaga u crkvenom establišmentu. Zajedno s drugim nacionalističkim institucijama kao što su Srpska akademija nauka i umetnosti i Udruženje književnika Srbije, desničarsko sveštenstvo – sledbenici Nikolaja Velimirovića – postali su glavni glas srpskog etničkog nacionalizma. Radović, Jeftić i Radosavljević su 1991. bili rukopoloženi za episkope i odtad imali značajan uticaj u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Novostečeni status Velimirovićevih pristalica u okviru Crkve omogućio im je da pokrenu intezivnu javnu kampanju usmerenu na rehabilitaciju njihovog heroja. Kampanja se sastojala od mera koje su imale za cilj da nametnu pozitivne interpretacije Nikolajevog života u javnom sećanju. Episkop šabački i valjevski Jovan pokrenuo je 1985. religiozni časopis Glas Crkve, koji je bio posvećen popularizaciji Velimirovićevog književnog dela. Atanasije Jevtić je 1986. privatno objavio knjigu “Novi Zlatousti”, koju je napisao Artemije Radosavljević, što je bila prva afirmativna Velimirovićeva biografija napisana nakon Drugog svetskog rata. Krajem 1980-ih, Glas Crkve je postao prva izdavačka kuća u postkomunističkoj Srbiji koja je štampala Velimirovićeve knjige.
Simboličan akt povratka u duhovni život
Osim raznolikih izdavačkih aktivnosti, Šabačka i valjevska eparhija redovno je organizovala komemorativne ceremonije posvećene Velimiroviću, uključujući i prenos njegovih ostataka iz SAD u Srbiji 1991. Sve ove događaje podržali su, prisustvovali im i dali im publicitet ljudi poput Jeftića, Radovića i Radosavljeveća, kao i srpska nacionalistička politička i kulturna elita.
Napori usmereni na ponovno uspostavljanje Velimirovićeve reputacije išli su ruku pod ruku s kampanjom za njegovu kanonizaciju. U stvari, većina Velimirovićevih pristalica i u crkvi i van nje gledala je na kanonizaciju kao krajnji cilj svojih napora, kao simboličan akt koji će neopozivo potvrditi episkopov povratak u duhovni život srpske nacije i označiti kraj 40 godina klevetanja.
U pravoslavnoj crkvi, suprotno rimokatoličkoj tradiciji, nema formalnih procedura povezanih s kanonizacijom. Proglašavanju svetitelja ne prethodi formalno eparhijsko istraživanje, nema zasedanja Kongregacije za pitanja kanonizacije, ili precizno definisanih akcija u pogledu verifikacije čuda. Takođe, nema razlike izmađu “beatifikacije” i “kanonizacije”. Pravoslavne crkve veruju da slede tradiciju ranog hrišćanstva, kad su kanonizacije bile sredstvo kojim su crkvene vlasti jednostavno formalizovale poštovanje mučenika ili ispovednika, koje je šira zajednica vernika već poštovala kao takve. Slobodan Mileusnić, kustos Muzeja Srpske pravoslavne crkve i jedan od vodećih stručnjaka za srpske svetitelje, sugeriše, na primer, da “za razliku od (katoličke) Zapadne crkve koja svece praktično razvija i najavljuje administrativnim putem, SPC zapravo samo aminuje kult koji već postoji”.
Manje stroga pravila kanonizacije u pravoslavnom svetu mnogi srpski sveštenici vide kao jedinu autentičnu i odgovarajuću praksu proglašavanja svetitelja. Godine 1987. arhimandrit Antanasije Jeftić odbacio je formalne procedure kojih se pridržava Vatikan kao “papske novotarije” i “neozbiljnost pred Bogom”.
Zbog produženog i raširenog verovanja da kanonizacija predstavlja malo više od crkvene formalnosti kojom crkva ratifikuje postojeći kult, u ranim fazama društvene konstrukcije Velimirovićeve svetosti u drugoj polovini 1980-ih, Velimirovićeve pristalice uložile su značajne napore da pokažu postojanje “živog kulta” posvećenog episkopu. Članci objavljani u Glasu Crkve i govori na komemorativnim ceremonijama organizovanim u čast Velimirovića redovno su naglašavali široko poštovanje Nikolaja među Srbima, za koje se tvrdilo da datira od 1950-ih. Javna okupljanja, komemoracije, proslave, književne večeri itd, koji su bili deo kampanje za rehabilitaciju, rutinski su tumačeni kao dokaz da Velimirović u srpskom narodu ima mnogo sledbenika. Iako je većinu tih događaja organizovala provelimirovićeva klika u Srpskoj crkvi, a prisustvovao im je mali deo javnosti, oni su ipak bili obeležavani kao odraz “volje naroda” i manifestacije preovlađujućeg javnog obožavanja episkopa. Ključni događaj u popularizaciji Velimirovićevog kulta dogodio se na 31. godišnjicu episkopove smrti u martu 1987. Tom prilikom su sveštenici Šabačko-valjevske eparhije – predvođeni episkopima Jovanom Velimirovićem i Amfilohijem Radovićem – nezvanično kanonizovali Nikolaja i proglasili 18. mart, dan njegove smrti, verskim praznikom u ovoj eparhiji. Članak objavljen ubrzo nakon toga u Glasu Crkve – čiji su urednici “Svetog episkopa Nikolaja” hitno proglasili svetiteljem-zaštitnikom časopisa – pozdravio je nezvaničnu prirodu tog čina i radovao se njegovom spontanom i populističkom karakteru. Članak je naglašavao da kanonizacija “nije bila proklamovana s amvona, nije inadžijski odjek, izazvani refleks, već volja celokupnog pravoslavnog naroda.”
Neslužbena kanonizacija – koja je prema arhimandritu Atanasiju Jeftiću bila dosledna “vekovnoj tradiciji Srpske pravoslavne crkve” – pomogla je da se promoviše, institucionalizuje i, u izvesnom smislu, ratifikuje navodni kult koji je okruživao Velimirovićevo ime. I pored činjenice da je nije sankcionisao Sinod ili Sveti arhijerejski sabor, kanonizacija je dala legitimitet sve učestalijoj praksi da se Velimirović oslovljava kao “Sveti vladika”, proizvodnji religioznih ikona s njegovim likom, pa čak izgradnji kapela i crkava u njegovu čast. Takođe, ova sporna odluka označena je kao “prva faza razvoja” na putu do pune kanonizacije. U tom smislu, bio je to sračunat pokušaj da se izvrši pritisak na više crkvene vlasti da razmotre ono što je identifikovano kao “volja naroda” i da formalno proglase episkopa Nikolaja nacionalim svetiteljom.
Patrijarh Pavle poziva na strpljenje
Dve godine nakon događaja u Šabačko-valjevskoj eparhiji, episkop zapadnoevropski Lavrentije Trifunović podneo je formalni zahtev Svetom arhijerejskom saboru Srpske pravoslavne crkve, u kojem apeluje na najviši crkveni autoritet da “ispita da li su se ispunili uslovi da se ovaj veliki jerarh Srpske pravoslavne crkve kanonizuje za svetitelja”. Kao što se moglo predvideti, peticija je bila formulisana u skladu sa stavom da je formalna kanonizacija sredstvo da se prizna narodno verovanje u nečiju svetost. Episkop Lavrentije tvrdio je da je “već jedan broj naših vernika, pa čak i cele jerarhije, i pre stava Svetog arhijerejskog sabora, nadležnog o ovom pitanju, proglasio Vladiku Nikolaja za svetitelja, njegov lik se štampa sa oreolom, pa mu čak i hramove posvećuje”. Trifunovićeva peticija je, takođe, upozorila da bi propust crkve da prizna rašireno verovanje u Velimirovićevu svetost “stvorio jaz između naroda i najvišeg rukovodstva Srpske pravoslavne crkve.”
Godinu dana kasnije komisija koja je imala zadatak da istraži pitanje Velimirovićeve svetosti, predvođena novoizabranim patrijarhom Pavlom, odbacila je zahtev za kanonizaciju. Iako nije direktno odbacio osnovnu premisu episkopa Lavrentija, koja se ticala Velimirovićeve reputacije među vernicima, patrijarh Pavle je pozvao na strpljenje i upozorio da s odlukom “ne bi trebalo žuriti”, “ni stvar forsirati”. Oprezan prilaz Velimirovićevom statusu kao svetitelja bio je opravdan na osnovu teološke osnove, ali je otkrio i uzdržanosti koje su bile političke prirode.
Patrijarh Pavle se zalagao da Velimirovićeva kanonizacija mora da usledi iz “pravih razloga”. Ona ne sme da bude puki akt osvete zbog nepravdi koje su Velimiroviću nanele komunističke vlasti posle rata. Izveštaj je implicitno odbacio argument koji su isticale Velimirovićeve pristalice, da kanonizacija mora da bude odgovor Crkve na brojne “blasfemije, stupidarije, intrige kratkog daha još kraće pameti…rečju, politikantska kalkulisanja sa imenom Vladičinim.” Slično tome, patrijarh je iza poziva za kanonizaciju video političke motive, koji su podstakli nacionalisti unutar Crkve. On je tvrdio da se mora “mirno sačekati da prođe ovo krizno vreme, kad više deluju osećanja i rđavo shvaćeni nacionalni interesi, nego razum i kanonski principi”.
Izražavajući svoju doslednost “kanonskim principima”, patrijarh je delotvorno podsetio Sabor da je, suprotno narodnom verovanju, kanonizacija u Pravoslavnoj crkvi bila više od ratifikacije verskog kulta. Patrijarh je ukazao da se pre kanonizacije mora dokazati bezgrešna reputacija kandidata. On je primetio da su kod Nikolaja “primetne određene ljudske slabosti”, koje podrivaju njegov status svetitelja. Izveštaj nije razrađivao prirodu slabosti, ali su, prema jednoj popularnoj anegdoti koja je kružila u verskim krugovima, patrijarhovi komentari aludirali na pušačku naviku Velimirovića, po kojoj je bio poznat među savremenicima.
To otkriva da je relativno minoran porok kao što je pušenje bio naveden kao najveća mrlja na Velimirovićevoj reputaciji svetitelja. Činjenica da patrijarh nije pomenuo daleko kontroverznija, antisemitska politička razmišljanja kao relevantnu “slabost” ilustruje način na koji se u srpskoj crkvi rutinski potiskuju kontroverze što okružuju episkopovu politiku. Takođe treba istaći da patrijarh nije pomenuo da “ljudske slabosti” nedvosmisleno diskvalifikuju Velimirovića za svetiteljstvo. Umesto toga, on je predložio da se kanonizacija odloži, dok ostali pozitivni aspekti episkopovog života ne izbrišu “slabosti” iz narodnog sećanja, slično načinu “kao što sunce dižući se rasteruje maglu i biva sve svetlije.”
Što je još važnije za sadašnju raspravu, patrijarhov izveštaj se, takođe, založio da se pre formalne kanonizacije budućeg svetitelja mora pokazati da je navodna svetost dobila “potvrdu od strane Božje blagodati”, kao dokaz da narodno poštovanje postoji iz pravih razloga, razloga koji nisu ljudsko već božje delo. Često zanemarivan zahtev za božju potvrdu svetosti, koji je tom prilikom pomenuo patrijarh, ukorenjen je u pravoslavnoj kanonskoj tradiciji. Autoritativno delo “Kanoni Pravoslavne crkve”, srpskog episkopa Nikodima Milaša (1845-1915.), navodi da svetitelj može biti proglašen samo “ako je za života bio pravi vernik, podvižnik i čudotvorac, ili da se nakon njegove smrti na njegovom grobu dešavaju čuda”. Prema tome, pre nego što je Velimirović mogao biti kanonizovan, moralo bi se dokazati da je episkop posle smrti delovao kao posrednik pred Bogom, ili da mu je tokom života Bog podario natprirodne moći.
Pošto Pravoslavna crkva nema ozvaničenu proceduru verifikacije čuda, zahtev za božju potvrdu svetosti potencijalno je problematičan i često kontroverzan. U Ruskoj crkvi je, recimo, bilo primera da se nakon zahteva za priznavanje čuda pojavi obilje nebitnih tvrdnji. Nedavni pozivi za kanonizaciju carske porodice Romanov bili su praćeni “industrijom čuda” uz gotovo 2.000 nepotvrđenih primera zabeleženih između 1997. i 2000.
U slučaju Velimirovića patrijarhovi argumenti nisu doveli do epidemije čuda posle smrti. Umesto toga, primedba o nužnosti božje potvrde delovala je kao poziv episkopovim obožavaocima da više pažnje posvete mističnim aspektima u životu njihovog heroja i u igru uvedu ono što se nazivalo episkopovim “posebnim harizmama” ili božjim sposobnostima, to jest, bogojavljenje, proročanske moći i isceliteljstvo.
Svedočenje ruske monahinje Milice
Stavljanju Nikolaja Velimirovića na listu srpskih svetitelja u maju 2003. prethodila je uspešna peticija koju je u januaru te godine potpisala grupa visokih pravoslavnih sveštenika, uključujući i devet episkopa. Kao i 1990, peticija je apelovala na običaj u okviru Pravoslavne crkve da se “pamte i poštuju” oni kojima se “duše mole za molitveno posredovanje pred Prestolom Svevišnjeg” i da bi stoga unošenje u diptih svetih bilo samo “obznanjenje onog što već postoji u životu i praksi blagočestivog naroda.” Potpisnici su naveli da vernici slave Velimirovića kao “Božjeg ugodnika i svetitelja naročito pak od vremena njegovog ispovedničkog stradanja za Hrista u nemačkim zatvorima i logorima gde je, po svedočenju više verodostojnih svedoka, doživeo lična bogojavljanja i blagodatne posete Boga Živoga i Istinitoga”. Ovu tvrdnju je izgleda prihvatio Sveti arhijerejski sabor, koji je u formalnoj Povelji kanonizacije priznao da je novog svetitelja “Gospod već proslavio divnim znamenjima i svenarodnim poštovanjem”.
Iako je akt kanonizacije bio praćen potvrdom da je Velimirovićeva svetost dobila “božju potvrdu”, bilo bi naivno pretpostaviti da se status episkopa Nikolaja kao svetitelja oslonio samo na to. Imajući u vidu politički aspekt rehabilitacije 1980-ih, Velimirovićeva kanonizacija će uvek više biti stvar crkvene politike nego striktnih kanonskih razmatranja. Čak i 1990, patrijarhova preporuka koja je isticala potrebu čuda bila je isto toliko teološka stvar koliko i racionalizacija njegove političke uzdržanosti. U isto vreme, patrijarhovo mišljenje pokazalo je da, u poslovima Crkve, politički aspekti moraju biti predstavljeni tako da budu teološki opravdani. I kao što će postati očigledno, bez obzira na političke bitke i zbivanja iza scene – o čemu se može samo spekulisati u tom stadijumu – javna predstavljanja svetosti ponuđena u kontekstu dokaza za Velimirovićevu kanonizaciju sama po sebi otkrivaju i sadrže značajne ideološke implikacije.
Navodni Velimirovićev doživljaj bogojavljenja tokom zatočeništva u Dahauu, koje je nazvano “divnim znamenjem”, odnosi se na događaj kad se episkop, prema rečima svojih sledbenika, “našao licem u lice s Bogom”. “Svedočenja brojnih verodostojnih svedoka” pomenuta u peticiji odnose se na jedan jedini nepotvrđeni opis iz druge ruke, koji je 1950-ih dala ruska monahinja Milica (ponekad se takođe pominje kao Sofija) Zernov, koja se sprijateljila s Velimirovićem tokom njegovih godina u izbeglištvu u Sjedinjenim Državama. Tokom poslednjih 15 godina njeno je sećanje o Velimirovićevoj interpretaciji bogojavljenja objavljeno mnogo puta u verskim publikacijama i još se pominje u govorima i propovedima posvećenim vladici Nikolaju. Na primer, u propovedi iz 1987. episkop Amfilohije Radović objašnjava:
“U najtragičnijem momentu ne samo njegovog ličnog života nego i života njegovog i mnogih evropskih naroda, za vreme njegovog zatočeništva u Dahauu, (njegove) oči susrele su se sa samim živim Bogom. Kada je jedna divno bogomoljna duša, Sofija Zernov, pitala posle rata o boravku u Dahauu, on joj je odgovorio: ‘U logoru je bilo ovako. Sediš u nekom uglu i ponavljaš u sebi, ja sam prah i pepeo. Gospode uzmi dušu moju! Duša ti se odjedanput vaznosi na nebo i vidiš Boga licem k licu. Ali ne možeš da izdržiš, pa mu odgovoriš, ne mogu, vrati me tamo. Zatim ponovo satima sediš i ponavljaš u sebi: Ja sam prah i pepeo. Gospode uzmi dušu moju! I opet te vaznosi Gospod… ‘ I dodao je tom čudesnome svedočanstvu: ‘Ukratko, sav život koji mi preostaje dao bih, kad bi to bilo mogućno, za jedan dan boravka u Dahauu.’ Sestra Sofija dodaje da nije mogla da izdrži taj pogled, jer ‘gledale su me oči čoveka koji se susreo s Bogom lice u lice’.”
Po tradiciji, hrišćanski misticizam takve vizije i prikazanja smatra manifestacijama “specijalne harizme” – neobičan dar koji daje dokaze da je onaj koji je poseduje bio dodirnut rukom Boga. Kao takav, smatra se “znakom verodostojnosti” svetih ličnosti. Međutim, u ranim opisima Velimirovićevog mističnog iskustva u Dahauu, uključujući i gore pomenuti citat, bogojavljenje se ne pominje kao dokaz da je božja milost darovala srpskog episkopa. Umesto toga, koristilo se da prikaže Velimirovića kao vernika koji je priželjkivao i preferirao život sastavljen od nesreće, teškoća i patnji i čije su vrline strpljenja, čvrstine, vere i hrabrosti odolele suđenjima i teškoćama zemaljskog postojanja. Pema tome, opis Zernovljeve bio je deo opšte teme o Velimirovićevom mučeništvu u Dahauu, koje nastavlja da dominira u pripovestima o njegovom životu.
Jeremijski plač u logoru Dahau
Na kraju je, međutim, bogojavljenje iskorišćeno upravo da se izgradi verodostojnost vladike kao primaoca božanskog delovanja. Kako su predstavljanja Velimirovićevih natprirodnih moći postala učestalija posle 1990, susret sa Svevišnjim u Dahauu pojavio se u hagiografskim pripovestima kao centralni životni događaj koji je Velimirovića pretvorio u istinskog mistika, čudotvorca i Božjeg čoveka. To nije iznenađenje, imajući u vidu da je među hrišćanima rašireno verovanje da se nebeske vizije i priviđenja pojavljuju s određenim ciljem, kao uvod za dalja božanska posredovanja koja “služe da preobrate, inspirišu, upute i reafrimišu veru u aktivno prisustvo Boga među njima”.
Kaže se da je bogojavljenje pretvorilo Velimirovića u isceljitelja. U članku 1991, u kojem se založio za Velimirovićevu kanonizaciju, episkop šabačko-valjevski Jovan aludirao je na specijalne moći svog strica i povezao ih sa događajem u Dahauu.
“Posle rata…govorio je da nikada nije bio bliži Bogu nego tada, da nikada nije osećao boga u svojoj blizini kao tada i da mu se takva sreća nikada nije više ponovila. Posle Dahaua za vreme boravka u Beču, Vladika je u bečkoj crkvi blagoslovio jednu teško bolesnu Srpkinju i poželeo joj ozdravljenje i bolesnica je ozdravila, posle mnogih godina teške bolesti.”
U istom tekstu episkop Jovan je ponovio svoje verovanje u Velimirovićevu čudotvoračke moći kad je primetio da su čak i posle njegove smrti “mnogi pobožni ljudi i žene u zemlji koji su se molili Vladici Nikolaju kao svetome i dobijali isceljenja”.
Čudo koje je pomenuo episkop Jovan prvi put je zabeleženo 1969, u malo poznatoj knjizi protosinđela Stefana Čakića, srpskog sveštenika iz austrijskog grada Graca. Pošto je Čakićev opis bio otkriven i objavljen u Glasu Crkve 1986, primer isceljenja ponovljen je mnogo puta u religioznoj literaturi. Interesantno je da se među raznolikim i često vrlo detaljnim verzijama ove priče pojavilo nesaglasje oko datuma kad se dogodilo navodno čudo. Čakićevo prvobitno svedočenje smešta događaj u “jesen 1944, kad je episkop Nikolaj, sa patrijarhom Gavrilom Dožićem, pod jakom nemačkom stražom, na putu za Dahau, bio odveden u ovu crkvu.” Većina potonjih opisa, uključujući onaj episkopa Jovana, smešta događaj posle prikazanja u logoru. Očito, opis Velimirovićevih isceliteljskih moći asimiliran je u priču o bogojavljenju, a dva događaja bila su inkorporirana u koherentnu uzročnu pripovest.
Priča o Velimirovićevom susretu s Bogom u Dahauu i s njom povezana pripovest o njegovom čudotvorstvu istakle su važnost tog perioda u episkopovom životu i dale mu izrazitu mističnu dimenziju. Značajno je to što je verovanje u autentičnost bogojavljenja takođe uticalo na percepciju episkopovog književnog dela u logoru.
Nakon izlaska iz štampe 1985, “Reč srpskom narodu” zaokupila je maštu Velimirovićevih pristalica u Srbiji. To se pre svega dogodilo zato što su se antikomunistički i antizapadni stavovi u knjizi dopali nacionalistima unutar Crkve. Tekst je naširoko prihvaćen kao proročansko delo u kojem je autor “upozorio u kakvoj mi to državi živimo. I kada je prorekao… Jugoslavija je država koja je prezrela Boga, ljudsko pravo, osećanje časti i dostojanstva.” Za knjigu se, takođe, kaže da je ponudila “proročanstva vladičina koja se odnose na posledice grešnosti zapadne civilizacije i srpskog naroda ukoliko za nju ostane vezan”.
Zbog prihvaćene proročanske prirode knjige, Velimirović je upoređen s prorokom Jeremijom iz Starog zaveta, koji je upozorio građane Izraela na katastrofalne posledice koje će odbacivanje Boga doneti jevrejskom narodu. Nacionalistički pisac Vuk Drašković govorio je o “Reči srpskom narodu” kao o “jeremijskom plaču njegovom u nacističkom konc-logoru Dahauu” u kojem je Nikolaj “bolno zamišljen nad udesom i polomom svog narroda”, dok je teolog Radovan Bigović primetio da nas (Velimirović) “na momente podseća na starozavetnog proroka Jeremiju koji viče u Duhovnoj pustinji i nepogrešivo prorokuje i predskazije šta će se desiti Evropi i njegovom narodu, ako se ne promene”.
Kad je Bog posetio Dahau
Iako je većina referenci na Velimirovićevu moć predskazivanja i proisteklo poređenje s Jeremijom u suštini bila metaforični, neki sveštenici su interpretirali episkopove reči kao “proročanske” u originalnom biblijskom smislu. Objašnjenje Velimirovićevog dara za proricanje integrisano je u široko dostupnu storiju o bogojavljenju. Baš kao što je za Jeremiju rečeno da je stekao taj dar kad je “Bog ispružio ruku” i darivao mu božju moć da predviđa budućnost, Velimirovićeva moć prorokovanja, obelodanjena u kontroverznoj knjizi, proizišla je, kako se verovalo, iz poseta Boga u Dahauu. Episkop Amfilohije Radović je 1991. ponudio sledeći opis Velimirovićevog spisa iz zatvora:
“Niko u Evropi nije pisao ono što je Nikolaj pisao iza prozora Dahaua. Njegova knjiga tamo je napisana na klozetskom papiru. Nikolaj je napisao taj spis koji je potresan, apokaliptički otkriven spis i za naše vreme i za zbivanja u Njegovo vreme. Taj spis će dobiti po svom značenju u budućnosti. Pogotovo za ovaj narod, jer je on napisan u Dahauu – tamo gde je Vladika video živog Boga. To je ono što je najznačajnije za Vladiku Nikolaja. On je u Dahauu posle tog viđenja živeo kao prorok starozavetni i novozavetni. Opisivao je i otkrivao unutarnje sile koje pokreću zbivanja na tlu Evrope i čitavog sveta i ukazivao je svome narodu kud je njegov put. Svako Njegovo pismo napisano u Dahauu, to je pismo napisano srpskoj majci, srpskom mladiću, srpskoj devojci, srpskom detetu i srpskom mudracu, srpskom filozofu, srpskom pesniku, srpskom državniku.
Jer šta se dogodilo u Dahauu?…Tamo je saznao ono najdublje što može da se sazna. Tu je saznao i doživeo da je prah i pepeo. I tu ga je Bog podigao i otkrio mu tajne neizrecive. On kaže bogu: ‘Gospode ne mogu izdržati, vrati me nazad…’ U Dahauu je Vladika Nikolaj video živog Boga. I kao takav on je jedan od najznačajnih svedoka tog bogoviđenja. Tog dodira sa živim Bogom… Najdublje Njegovo uniženje, najdublje Njegovo raspeće je upravo bilo izvorište njegovog najdubljeg saznanja…Tu je on izgovorio reči koje je Hristos izgovorio na Golgoti: ‘Bože moj, Bože moj, zašto si me ostavio!’ Ali je tu duša Njegova vaskrsla i tu mu je sve postalo jasno. I to što mu je postalo jasno, on je postao svedok toga i biće kao takav do kraja sveta i veka.”
U istoj propovedi Radović govori da je Velimirović “Svedok Božji, taj Bogovidac, tajnovidac i prirodovidac”.
Navodno božansko poreklo Velimirovićevog dara ojačalo je njegovu sliku kao “Božjeg proroka”. Kao što je navedeno u članku objavljenom u Glasu Crkve 1993, episkop Nikolaj je bio “prorok planetarnih dimenzija”, ne samo “kao “čovek koji predviđa budućnost” već kao neko ko “čita nacrt Božji, ko razume namere Božjeg Proviđenja i sledeći od početka do kraja tu božansku logiku, izvlači zaključke koji se nameću ljudima.” Bogojavljenje u Dahauu dalo je ovoj tvrdnji natprirodno poreklo i time ojačalo verovanje da Velimirović nije poštovan samo kao teolog, pisac i evangelist već, takođe, i kao mistik i posrednik između Srba i Svemogućeg. Kontroverzno je, međutim, da je vezom između “Reči srpskom narodu” i autorovog “dubokog prosvećenja” u Dahauu pripovest o Velimirovićevom proročanskom daru njegovom spornom delu dala nezasluženi autoritet.
Treba pošteno reći da, u skladu s opštom dinamikom potiskivanja činjenica koja se nastavlja u predstavljanju Velimirovića u mejnstrimu pravoslavne kulture, kada govore o njegovim proročanskim moćima ili njegovom zatvorskom delu predstavnici tog glavnog toka retko pominju antisemtisku dimenziju knjige. Velimirovićev prezir prema Jevrejima, koji je u srži kontroverzi što okružuju njegov život, najvećim delom je skrajnut. Priznanja koja se odaju knjizi i njenom proročanskom karakteru uglavnom su ograničena na optužbu evropske sekularne kulture i osudu srpskog naroda koji se, smatra Velimirović, udaljio od puta hrišćanstva.
Holokaust kao božja odmazda nad izdajnicima
U isto vreme, popularizacija Velimirovićevog zatvorskog spisa kao “relevantnog za naše vreme” i testamenta svim Srbima, upućuje publiku prema svima dostupnom originalnom tekstu gde su antisemitske tvrdnje otvoreno izrečene. Štaviše, prethodno citirana propoved Amfilohija Radovića usmerava potencijalne čitaoce prema onome što se smatra najvažnijom porukom knjige, naime, na identitet “unutrašnjih sila” iza evropske civilizacije, koje Velimirović, kao “božji svedok”, otkriva u svom radu. Iako te “sile” u Radovićevom govoru ostaju nekvalifikovane, čitaoci će neizbežno povezati oklevetanu savremenost i prosvećenje s Jevrejima, koje Velimirović otvoreno navodi u svojoj knjizi kao tajne snage odgovorne za nesupehe Starog kontinenta.
I u srpskoj desničarskoj antisemitskoj literaturi Velimirovićeva moć proročanstva priziva se direktno radi podrške otvorenim antijevrejskim tvrdnjama. U knjizi “Idejni i duhovni trovači sa Zapada”, Ratibor Đorđević – njaplodniji srpski pisac antisemitskog materijala – tvrdi da je ono što “Reč srpskom narodu” čini tako važnom jeste to što je u Dahauu “poučen uvidima Izrailjevih Proroka, Vladika je znao najdublju tajnu o svim nesrećnim zbivanjima i stradanjima: ‘Bio je to Sud Božji nad obezboženima, izdajnicima i prezirateljima Hrista Boga…’ Smatrao je svojom voljom da objavi Božju volju svom narodu.” Ove reči odjekuju glavnim tokom pravoslavne retorike, ali se koriste na način koji promoviše Velimirovićeve antisemitske tvrdnje koje su za osudu, posebno tvrdnju da holokaust predstavlja božju odmazdu nad “bezbožnim” i “izdajničkim” Jevrejima.
Konačno, poslednjih meseci, u odgovoru na napade na Velimirovićev ugled koji su pratili kanonizaciju, predstavnici srpske crkve našli su se pod pritiskom da odgovore na optužbe da je zatvorsko književno delo novog svetitelja flagrantno antisemitsko. Najčešće korišćen apologetski argument jeste da Velimirovićev stav prema Jevrejima pripada specifičnom tipu benignog “teološkog” ili “biblijskog” antisemitizma.
Kako to objašnjava Amfilohije Radović, Velimirovićeve izjave o Jevrejima bile su u stvari “izrazi ogromne Božje ljubavi” jer Nikolaj “kara upravo zato što voli”. Radović primećuje da “sve ono oporo i gorko što on piše o svom srpskom narodu, o Evropi, o Izrailjskom narodu” treba shvatiti u “proročkom duhu”, kao pokušaj da se oni “otrezne i privedu Bogu i vječnom prosvećenju u Hristu”. Sasvim predvidljivo, Radović ojačava argument podsećajući čitaoce da su kontroverzne reči napisane u Dahauu gde je Velimirović “video Boga”. Prema tome, Nikolajeva upadljiva netrpeljivost interpretirana je kao ponavljanje Božjih uputstava “narodu Izraelskom” koji se mora pokajati i vratiti na Hristov put.
Podvlačenje te “odbrane” jedna je od najstarijih pretpostavki tradicionalne hrišćanske antisemitske retorike, naime, da su Jeverji ubili Hrista i navukli na sebe večno prokletsvo, koje će biti okončano samo onda ako prihvate hrišćansko učenje. Iako više implicitna nego otvoreno izrečena, ova tvrdnja postala je ukorenjena u javnom govoru koji okružuje Velimirovićevu reputaciju. Ta upornost zamračuje granice između mejnstrima i sporednih tokova u srpskoj religioznoj politici i nenamerno daje legitimitet i delu “Reč srpskom narodu” i savremenoj antisemitskoj literaturi gde se ovaj argument otvoreno razrađuje.
Paralela povučena između Velimirovićevog antisemtiskog rada i reči Biblije uklanja, takođe, episkopove kontroverzne izjave o Jevrejima od njihovih ideoloških korena u političkoj kulturi 1930-ih i povezuje ih s “večnom istinom” za koju se veruje da je sadržana Svetom pismu. Štaviše, zbog pretpostavljene “biblijske” prirode njegovog antisemitizma i njenog navodno “božanskog porekla”, Velimirovićev stav prema Jevrejima ne izgleda kao zastareli politički stav koji treba osuditi već kao teološka stvar koja zadire u srž hrišćanskog verovanja.
Posledica toga je da Crkva bez oklevanja odbacuje kritike Velimirovića iz redova liberalnog javnog mišljenja kao maliciozne i pakosne napade na hrišćanstvo u celini. Zbog toga se religiozna ideologija novog svetitelja unutar crkve ne dovodi u pitanje: kontroverze su gurnute pod tepih, dok se antisemitske teme i dalje prikazuju na vidljivim marginama religioznog javnog govora, iznova podsticane pripovestima o Velimirovićevoj svetosti.
Danas 04-13.04.2005.
Peščanik.net, 12.04.2005.
ANTISEMITIZAM
