Prikaz knjige Dejana Jovića „Uvod u Jugoslaviju“, Akademska knjiga, Novi Sad / Fraktura, Zagreb, 2024.
Uvod
Istorija poznaje nekoliko Jugoslavija: monarhiju pre Drugog svetskog rata, socijalističku federaciju (1945-1991) i tzv. „krnju Jugoslaviju“ (1992-2006). Upravo ta druga Jugoslavija, federativna i socijalistička, koju mnogi od nas pamte (neki čak i sa nostalgijom), nalazi se u središtu Uvoda u Jugoslaviju, najnovijeg dela Dejana Jovića, koje je prvobitno objavila zagrebačka Fraktura, a ubrzo potom i novosadska Akademska knjiga.
Objavljivanje Jovićevog dela značajno je zbog jezika koji je razumljiv širom bivše Jugoslavije, ali i zbog veze sa njegovom ranijom knjigom Jugoslavija: država koja je odumrla, objavljenom 2003. godine. Ova knjiga odjekuje kod mlađih generacija koje tragaju za alternativama „pustinji tranzicije“ (Horvat i Štiks, 2015) i (polu)autoritarnom neoliberalnom kapitalizmu, koji dominira u regionu (Bieber, 2019).
Jović ističe da je bivša Jugoslavija sveprisutna u kolektivnom sećanju, ali istovremeno i izrazito potisnuta u zvaničnim narativima. Na primer, Ustav Hrvatske pominje kraljevsku Jugoslaviju, ali izostavlja socijalističku Jugoslaviju. Ova dinamika dodatno naglašava relevantnost teme.
Knjiga ima kružnu strukturu, počinje i završava središnjim argumentom autora. Istražuje šta je Jugoslavija želela da bude – društveno-ekonomski projekat – i analizira njene ključne elemente, uključujući spoljnu politiku, samoupravni socijalizam, Titovu ulogu kako ona se razvijala sa vremenom, kao i ekonomske i političke dinamike Hrvatske i Srbije. Iako pretežno politikološko delo, knjiga nudi i etnografske uvide u Titovo javno delovanje, uključujući njegove odgovore na pisma građana.
Knjiga se završava ponovnim sastavljanjem ovih elemenata kako bi pružila sveobuhvatnu analizu raspada Jugoslavije i izuzetnog nasilja koje je pratilo taj raspad. Ova struktura omogućava Joviću da istraži ne samo put Jugoslavije već i njenu važnost kao osporavanog i inovativnog društveno-ekonomskog eksperimenta.
Jovićeva analiza raspada Jugoslavije nije samo istorijski prikaz, već pruža okvir za razumevanje savremenih političkih događaja, uključujući i trenutni talas studentskih protesta u Srbiji. Iako se njegovo istraživanje primarno fokusira na elite i strukturna ograničenja koja oblikuju njihove postupke, on takođe priznaje da je masovna mobilizacija igrala ključnu ulogu, iako je u početku bila oblikovana narativima koje su nametale elite. Ovo otvara važno pitanje političkog angažmana danas. Studentski protesti u Srbiji, koji ostaju podjednako distancirani i od vladajuće koalicije i od opozicionih partija, ukazuju na drugačiji politički trenutak, moguće onaj u kojem neelitni akteri postaju samostalniji. Ako je u slučaju Jugoslavije politički angažman naroda pokrenut kao odgovor na mobilizaciju elita, ključno pitanje sada postaje: može li pokret da nastane i da se održi nezavisno od vođstva političkih elita?
Slojevi istorije Jugoslavije
Dejan Jović usvaja metodološki okvir koji se udaljava od tradicionalnog historicizma, oslanjajući se na socijalni konstruktivizam (Berger i Luckmann, 1966). Burna istorija Jugoslavije, obuhvatajući pet decenija pokušaja primene marksističke ideologije, pruža plodno tlo za ovakav pristup. Jović oblikuje razvoj i raspad Jugoslavije kao zavisan od odluka federalnih i republičkih lidera. Ove odluke, pod uticajem zavisnosti od prethodnog razvoja (kako su to pokazali North, 1990 u ekonomiji i Skocpol, 1979 u političkim naukama), oblikovale su ishode čak i kada su alternativni putevi možda bili poželjniji.
Centralna tema Jovićeve analize je uloga političkih elita u oblikovanju puta Jugoslavije. Lideri poput Josipa Broza Tita i Slobodana Miloševića nisu bili ni neograničeni autokrati niti potpuno izolovani od društvenih struja. Umesto toga, delovali su i kao arhitekte i kao proizvodi vladajućih političkih trendova, balansirajući između politike elita i javnog sentimenta. Jović prikazuje istoriju Jugoslavije kao dijalektičku interakciju između namera političkih aktera i društveno-političkih struktura koje su ograničavale njihove izbore. Naglašava da „političke odluke ne mogu biti svedene na fiksne, objektivne faktore ili neposredne namere aktera. Mnogi istorijski događaji bili su nenamerni, neplanirani ili čak suprotni ciljevima ključnih aktera.“
Jovićeva posvećenost objektivnoj analizi izbegava vrednosne procene, usklađujući se s njegovim uverenjem da „dobra analiza objašnjava šta se zaista dogodilo i zašto. Ništa drugo.“ Ovaj pristup mu omogućava da istraži istoriju Jugoslavije bez moralističkih ili determinističkih narativa.
Oslanjajući se na kritiku kvazihistorijskih mitova Quentina Skinnera (Skinner, 1988), Jović osporava pojednostavljene narative o raspadu Jugoslavije. Odbacuje mit o prolepsi, ideju da je raspad bio neizbežan, ilustrujući to kroz Osmu sednicu CK SK Srbije iz 1987. godine, gde je Milošević prvobitno imao za cilj da brani jugoslovensko jedinstvo, a ne da promoviše nacionalizam. Mit o koherentnosti takođe je razbijen jer Jović ističe fragmentarne, kontradiktorne poteze jugoslovenskih elita, koji su često proizvodili nenamerne posledice.
Jović kritikuje mit idealnog tipa, koji Jugoslaviju svodi na slučaj etničkog sukoba ili socijalističkog neuspeha, i adresira mit parohijalizma situirajući njen raspad unutar specifičnog istorijskog konteksta, uključujući unutrašnji društveno-ekonomski razvoj i globalne trendove poput kraja Hladnog rata i uspona neoliberalizma. Primenom Skinnerovih principa, Jović naglašava uslovnu, višeslojnu prirodu puta Jugoslavije, nudeći dinamično razumevanje njenog raspada.
Uloga ideologije u jugoslovenskoj putanji
Centralni Jovićev argument je da je istorija Jugoslavije, sve do njenog nasilnog raspada, bila oblikovana ideologijom „odumiranja države“, koju su izabrali njeni lideri. Ovaj argument se nadovezuje na postojeće kritike ideoloških temelja Jugoslavije, ali ih predstavlja s većom snagom i fokusom. Allcock (2000) je već opisao jugoslovensku posvećenost „temeljno radikalnoj i utopijskoj“ verziji socijalizma, koja je institucionalizovala solidarnost „radnih ljudi“ kroz principe samoupravljanja. Jović to nadograđuje, tvrdeći da decentralizacija nije sprovedena iz nužde, već iz uverenja da se time omogućuje transformativna faza.
U poglavlju o Hrvatskoj, Jović ispituje kako je ideologija oblikovala interpretacije istorije Drugog svetskog rata. Zločini fašističke Nezavisne države Hrvatske bili su minimalizovani, dok je partizanski otpor slavljen kako bi se naglasilo jedinstvo.
Današnji ambivalentan odnos prema ishodu Drugog svetskog rata u Hrvatskoj je u velikoj meri oblikovan tim selektivnim zvaničnim narativom. Taj odnos odražava inherentnu kontradikciju: pokušaj da se pomiri pobeda nad nacizmom s perspektivom koja taj period predstavlja kao poraz nacionalne borbe za nezavisnost, ma koliko ta nezavisnost bila nepotpuna ili uslovna pod NDH. U tom pogledu, Hrvatska nije jedinstvena. Slična dinamika može se primetiti i u drugim postsocijalističkim državama, poput Ukrajine, gde, kako ukrajinski istraživači Havryshko (2024) i Ishchenko (2024) tvrde, glorifikacija nacističkih kolaboracionista kao patriota postaje sve više politički i društveno normalizovana.
Međutim, kako Jović primećuje, „u nezavisnoj Hrvatskoj danas je popularno tvrditi da se socijalistički sistem prvenstveno održavao kroz represiju“. Ipak, političku stabilnost socijalističke Hrvatske nije moguće objasniti isključivo represijom. Jović ističe ulogu Hrvatske kao avangarde samoupravnog socijalizma, navodeći da su neki od poslednjih napora da se sačuva socijalističko jugoslovenstvo potekli upravo odatle 1980-ih godina. Socijalistička Hrvatska je prihvatila Titov socijalizam jer je bio usklađen s republikanskim i federalnim načelima, ostvarujući ključne političke ciljeve 20. veka.
Značajan deo knjige posvećen je Titovoj viziji samoupravljanja, koje Jović identifikuje kao temelj Jugoslavije. Za Tita, samoupravljanje je nadilazilo klasne podele, postavljajući pitanje: „Ko odlučuje o profitu – radnici ili kapitalisti?“ Ekonomska demokratija, različita od zapadne liberalne demokratije, imala je za cilj da ujedini raznovrsne elemente Jugoslavije.
Uprkos tome, Jović primećuje paradoks obeshrabrivanja jugoslovenskog identiteta. Ustav iz 1974. godine naglašava da moć pripada „radnim ljudima, građanima, narodima i narodnostima“, ostavljajući federativnu državu bez oslonca na specifičnu grupu. Decentralizacija, inspirisana ideologijom „odumiranja države“, prenela je moć na republike, podstičući nacionalizam na njihovom nivou dok je potkopavala jugoslovenski nacionalizam.
Među najvećim žrtvama raspada Jugoslavije bili su samoproklamovani Jugosloveni, kojih je 1984. godine bilo 1,2 miliona. Ova grupa, s kojom se i Tito identifikovao, izgubila je značaj nakon raspada. Mnogi su bili pod pritiskom da usvoje etničke identitete s kojima se nisu iskreno poistovećivali, proces koji se može uporediti s iskustvom „sovjetskih Ukrajinaca“ koje opisuje Ishchenko (2024). Ti Ukrajinci, ponosni na sovjetsku prošlost Ukrajine i njena dostignuća iz tog perioda, efikasno su utišani i marginalizovani u savremenoj Ukrajini, gde su bili prisiljeni da preuzmu otvoreno etno-nacionalistički identitet.
Analizirajući raspad Jugoslavije, Jović razmatra teorije ekonomskih kriza, nacionalizma, kulturnih podela i ponašanja elita, odbacujući primordijalne etničke interpretacije i narative „sukoba civilizacija“ (Huntington, 1996). On tvrdi da je prinuda nakon raspada izbrisala jugoslovenstvo, a ne da je ono bilo nametnuto. Na kraju, Jović raspad pripisuje kontradikcijama radikalne decentralizacije, nudeći perspektivu koja osporava etnički determinizam i ističe kontradikcije jugoslovenskog socijalističkog eksperimenta.
Da li je ideologija bila jedini krivac?
Iako Jović priznaje višeslojnu prirodu raspada Jugoslavije, uključujući ekonomske, političke i društvene dinamike, njegova interpretacija potcenjuje ključne faktore. Među njima su ekonomska kriza, međusobni uticaj ideologije i nacionalizma, kao i izazovi liberalne demokratije u upravljanju etničkim sukobima.
Uloga ekonomske krize. Jovićev stav da je Jugoslavija doživela više političkih turbulencija tokom ekonomskog uspeha 1960-ih nego tokom stagnacije 1980-ih zahteva pažnju. Krize iz 1960-ih bile su ublažene ekonomskim rastom koji je jačao legitimitet režima. Suprotno tome, političke krize 1980-ih, iako manje intenzivne, eskalirale su u raspad države usled opadajuće ekonomije.
Iako Jović ističe uspehe savezne vlade Ante Markovića, poput smanjenja spoljnog duga i obuzdavanja inflacije, on zanemaruje šire probleme. Od 1970-ih, Jugoslavija se suočavala s „re-periferizacijom“ (Schierup, 1992), koju su obeležile deindustrijalizacija i slabija integracija u globalne vrednosne lance. Kroz okvir Samira Amina (Amin, 1990) jasno se vidi da je ovaj pomak ka kapitalističkom centru doneo negativne posledice, slične trendovima u Sovjetskom Savezu. Fragmentacija unutrašnjeg tržišta, gde su republike stvarale odvojene globalne veze, dodatno je narušila koheziju federacije, čineći raspad države racionalnim ekonomskim izborom, a ne „nelogičnim“, kako Jović sugeriše.
Pogrešno tumačenje „ekonomskog determinizma“. Jović kritikuje oslanjanje Zapada na „ekonomski determinizam“ tokom jugoslovenske krize. Međutim, njegova interpretacija meša ovaj termin s raznim političkim alatima i strategijama, odbacujući ekonomska rešenja kao uska i neefikasna. Ova kritika zaslužuje pažnju, posebno u svetlu sličnih pristupa u novijoj istoriji, poput prvog mandata Donalda Trampa. Trampov pokušaj da reši kosovski čvor obećavanjem američkih investicija Kosovu i Srbiji predstavlja savremeni primer ograničenja ekonomskih rešenja koja su, kako se ispostavilo, spektakularno propala.
Ipak, Jović previđa šire definicije ekonomske racionalnosti, poput Gary Beckerove definicije ekonomije kao raspodele oskudnih resursa, bilo monetarnih ili drugih (Becker, 1976). Zapravo, Jovićeva vlastita zapažanja potvrđuju validnost ove šire ekonomske logike. Na primer, on opisuje oslanjanje socijalizma na neformalne ekonomije, gde su se ne-monetarne razmene koristile za prevazilaženje nestašica. Ovakvo ponašanje se uklapa u ekonomsku analizu, osporavajući Jovićevu kritiku ekonomskog determinizma.
Ekonomski izazovi Jugoslavije, bilo da je reč o re-periferizaciji, fragmentaciji unutrašnjeg tržišta ili rastućim nejednakostima među republikama, oblikovali su krizu na način koji nadilazi Jovićevu kritiku ekonomskog determinizma. Šira perspektiva pružila bi sveobuhvatnije razumevanje međuigre ekonomskih sila i političkog raspada Jugoslavije.
Ideologija i uspon nacionalizma. Jovićevo naglašavanje ideologije potcenjuje ulogu nacionalizma u raspadu Jugoslavije. Nesporno je da je Jugoslavija pokušala da sprovede daleko radikalniju verziju socijalizma nego druge socijalističke zemlje. Međutim, simptomatično je da ni druge multietničke socijalističke države, koje su primenjivale tradicionalniji centralizovani model socijalizma (poput Sovjetskog Saveza i Čehoslovačke) nisu opstale nakon pada socijalizma.
U Jugoslaviji, ideološki pad stvorio je vakuum, ali je nezavisna dinamika nacionalizma, koja je postojala pre krize, bila odlučujuća. Federativni sistem Jugoslavije oslanjao se na kompromise i zaštitu manjina. Kako je ideologija slabila, te strukture su podlegle nacionalističkim pritiscima. Jovićeva analiza Hrvatske to potvrđuje, ističući da je ideološki kolaps podstakao hrvatski nacionalizam, što je u suprotnosti s njegovom širim tezom da je nacionalizam bio posledica pada ideologije. Erozija klasne solidarnosti, stuba socijalizma, omogućila je uspon nacionalizma, a ne njegovu pojavu.
Liberalna demokratija i etnički sukobi. Jovićevo viđenje liberalne demokratije kao mehanizma za upravljanje etničkim tenzijama zaslužuje preispitivanje. Smith (1999) tvrdi da modernizacija, masovna komunikacija i druge napredne tehnologije ne vode nužno ka poboljšanju etničkih odnosa, nego često pogoršavaju etničke sukobe. Legitimnost liberalne demokratije ne garantuje etnički sklad i može posustati u kriznim situacijama, kao što je to bio slučaj tokom raspada Jugoslavije.
Sve u svemu, jugoslovenski nacionalizam treba tretirati kao fenomen sa sopstvenom dinamikom, isprepletan s politikom i ideologijom, ali koji zadržava značajan stepen nezavisnosti. Posmatrajući nacionalizam kao derivat ideologije, Jović potcenjuje njegovu centralnu ulogu u raspadu multietničkih socijalističkih država, uključujući Jugoslaviju. Raspad Jugoslavije oblikovali su ekonomski, nacionalistički i strukturni faktori koji prevazilaze samu ideologiju. Nijansiraniji pristup uravnotežio bi ove elemente, nudeći sveobuhvatno razumevanje njenog raspada.
Savremene lekcije iz Jugoslavije
Jović tvrdi da je raspad Jugoslavije postao ključna tema u političkoj teoriji secesionizma i separatizma, utičući na teorije tranzicije, tranzicionu pravdu, pomirenje, međunarodno pravo i potencijalno stvaranje novih paradigmi rada i kapitala. Kroz svoju knjigu, Jović naglašava trajnu relevantnost jugoslovenskog iskustva, ističući teme (ponekad eksplicitno, a ponekad i implicitno) koje odjekuju savremenim globalnim izazovima. Ispitujući ove teme, Jović ne samo da osvetljava lekcije Jugoslavije, već postavlja i ključna pitanja o sadašnjosti i budućnosti globalnih sistema, upravljanja i međunarodnih odnosa.
Izvodljivost alternative kapitalizmu. Jovićevo ispitivanje jugoslovenskog radničkog samoupravljanja pozicionira ga kao jedinstven pokušaj stvaranja alternative kapitalizmu, naglašavajući ekonomsku demokratiju i učešće zaposlenih. Savremeni koncepti poput „participativnog socijalizma“ odražavaju ovu viziju koju između ostalih promovišu Piketty (2020) i Varoufakis (2020). Međutim, raspad Jugoslavije nameće ključna pitanja: Da li njen neuspeh ukazuje na nemogućnost „trećeg puta“ između kapitalizma i komunizma? Može li se ekonomska demokratija preobraziti iz ideala u praktičnu alternativu, ili prevladava Fukujamina teza o „kraju istorije“ (Fukuyama, 2006)? Da li je pobeda Zapada 1989. godine samo privremena i, iz istorijske perspektive, kratka faza između socijalizma i novog, boljeg socijalizma?
Perspektive multietničkih država. Raspad Jugoslavije stvorio je etnički homogenije države, na primer udeo Hrvata u Hrvatskoj porastao je sa 75% 1981. na 90% 2011, dok je udeo Albanaca na Kosovu porastao sa 77% 1981. na 93% 2011, ali etničke tenzije i dalje traju. Izazovi Bosne i Hercegovine ističu poteškoće upravljanja multietničkim zajednicama. Na globalnom nivou, tenzije u Kanadi, Španiji i Velikoj Britaniji pokazuju univerzalnost ovih problema. Jović postavlja pitanje da li liberalna demokratija može da se suprotstavi nacionalizmu ili federativne strukture poput jugoslovenske nude održive modele u eri rastućih nacionalističkih pokreta.
Ekonomski učinak i liberalna demokratija. Ekonomska putanja Jugoslavije, od rasta do ozbiljnog pada, nudi uvide u političko-ekonomsku dinamiku. Uspon ekonomski uspešnih „neliberalnih demokratija“ poput Srbije, Mađarske i Kine osporava pretpostavke o nužnosti liberalne demokratije za ekonomski rast. Socijalistička Hrvatska beležila je godišnji rast BDP-a po glavi stanovnika od 4,23% (1946-1990), što daleko nadmašuje njen učinak posle 1990 (Antić, 2021). Da li iskustvo Jugoslavije sugeriše da su mešoviti ili autoritarni modeli inherentno nestabilni, ili ipak mogu da održe dugoročni uspeh?
Održivost nadnacionalnih struktura. Jović Jugoslaviju posmatra kao u izvesnom smislu prethodnicu EU, ističući njene napore u federalizaciji i decentralizaciji. Iako njen raspad izaziva zabrinutost u pogledu nadnacionalne kohezije, EU se suočava sa sličnim centrifugalnim pritiscima, pogoršanim krizama poput rata u Ukrajini. Može li EU izbeći sudbinu Jugoslavije u kontekstu promenljivih globalnih dinamika?
Izvodljivost multipolarnog sveta. Jugoslavija i Pokret nesvrstanih bili su model „trećeg puta“ u hladnoratovskoj geopolitici. Danas, s intenziviranjem tenzija između globalnog Severa/Zapada i Juga/Istoka, Jovićeva razmatranja ponovo postaju relevantna. Kako BRICS blok raste usred „globalne geoekonomske fragmentacije“ (MMF, 2023), postavlja se pitanje da li je multipolarni svet održiv, ili se pojavljuje nova bipolarna podela?
Odnosi EU i Zapadnog Balkana. Nasleđe nasilnog raspada Jugoslavije i dalje oblikuje odnose između EU i Zapadnog Balkana. Jović opisuje međusobno nepoverenje: EU krivi postjugoslovenske ratove za zastoj ujedinjenja, dok Zapadni Balkan (posebno Srbija) vidi EU kao saučesnika u raspadu Jugoslavije. Ove tenzije postavljaju pitanje budućnosti proširenja EU i integracije Balkana.
Nova politička dinamika u Srbiji dodatno komplikuje ovaj odnos. Na aktuelnim studentskim protestima u Srbiji primećuje se upadljivo odsustvo EU simbola, što odražava rastuću distancu između građanskih pokreta i evropskih institucija. Ovaj trend ukazuje na percepciju EU ne samo kao pasivnog posmatrača, već i kao aktera koji direktno ili indirektno podržava režim Aleksandra Vučića. Za mnoge učesnike protesta, EU nije više sinonim za demokratizaciju, već za očuvanje statusa kvo, u kojem vladajuća elita koristi autoritarne metode dok istovremeno održava stabilne odnose sa Briselom.
Ovaj razvoj događaja nagoveštava dublju krizu evropske integracije na Balkanu. Ako se EU posmatra kao saučesnik u očuvanju političke stabilnosti nauštrb demokratskih vrednosti, da li će se i budući građanski pokreti distancirati od evropskog projekta? Ili će EU morati da redefiniše svoj pristup prema regionu kako bi povratila kredibilitet kod onih koji se bore za demokratske promene?
Narodna mobilizacija: između autonomije i elite. Jovićev argument da je raspad Jugoslavije u velikoj meri bio predvođen elitama, ali da je s vremenom uključivao širu narodnu participaciju, pruža koristan okvir za sagledavanje današnje Srbije. Današnji studentski protesti, čini se, razvijaju se izvan kontrole tradicionalnih političkih elita – barem za sada. Ako se nastave i eskaliraju, hoće li se razviti u snagu sposobnu da oblikuje politički pejzaž Srbije po sopstvenim pravilima, ili će, kao i raniji oblici mobilizacije, na kraju biti apsorbovani u borbe elita? Pitanje da li će ovaj pokret zadržati svoju autonomiju ili će postati još jedno oruđe u sukobima političkih elita biće ključni test političke agencije u današnjoj Srbiji.
Zaključak: Nasleđe ideologije i dalje
Ova knjiga pruža sveobuhvatno i kritičko istraživanje socijalističke Jugoslavije, prikazujući njenu istoriju kao evolutivni eksperiment usmeren ka izgradnji buduće komunističke države. Ova perspektiva ističe jedan od najposebnijih aspekata jugoslovenskog socijalističkog iskustva.
Analiza socijalističke ideologije, naročito njenih jedinstvenih jugoslovenskih oblika, poput „socijalizacije države“ i radničkog samoupravljanja, duboka je i inovativna. Ovaj fokus predstavlja značajan doprinos (post)jugoslovenskim studijama, nudeći dragocene uvide u ove ključne koncepte.
Međutim, naglasak knjige na ideologiji kao primarnom pokretaču izazova i konačnog raspada Jugoslavije ostavlja važne dimenzije nedovoljno istraženim. Iako je ideologija imala ulogu, faktori poput ekonomskih pritisaka i uspona nacionalizma verovatno su imali veći značaj. Problemi pripisani ideologiji često su bili rezultat suprotstavljenih dinamika, poput ponovnog povezivanja Jugoslavije s globalnim kapitalističkim centrom 1970-ih. Suprotno tome, ideologija je ponekad delovala kao bedem protiv nacionalizma, koji je fragmentirao zemlju kada su njeni ideološki temelji oslabili.
U tom kontekstu, Jovićeva knjiga služi i kao upozoravajuća priča za savremenu Srbiju, pokazujući kako se narodno nezadovoljstvo može instrumentalizovati u pravcu koji ne dovodi do progresivne promene. Široko rasprostranjena želja za društvenom pravdom i reformama u Jugoslaviji, izražena, između ostalog, i kroz antibirokratsku revoluciju u Srbiji, na kraju se izrodila u neoliberalne nacionalističke projekte širom republika. Ova dinamika podseća na Gramscijevo upozorenje da kriza legitimiteta tradicionalnih partija (kao što se dogodilo sa Savezom komunista 1990) ne vodi nužno ka progresivnim ishodima. Ako ne postoji jasna politička snaga koja može artikulisati alternativnu viziju u klasnim terminima, vakuum mogu popuniti reakcionarne snage, nacionalizam ili autoritarna konsolidacija.
Ova opasnost je vidljiva i u kontekstu današnjih studentskih protesta u Srbiji. Njihova platforma, iako usmerena na zahteve za društvenu pravdu i institucionalne reforme, ne nudi jasnu ideološku alternativu. Takve vrednosti mogu biti integrisane u gotovo bilo koji ideološki okvir, od liberalnog do socijalističkog, što otvara pitanje da li će se protesti razviti u suštinsku alternativu režimu ili će ostati unutar okvira postojećeg sistema, služeći više njegovom poboljšanju nego transformaciji. Takođe, istorijsko iskustvo pokazuje da pokreti koji ne uspeju da artikulišu jasan politički program često bivaju kooptirani ili se postepeno gase.
Ovaj razvoj događaja je dodatno komplikovan promenjenom ulogom EU u regionu. Ako je u ranijim decenijama EU posmatrana kao garant demokratskih reformi, danas protesti u Srbiji svesno izbegavaju evropske simbole, nagoveštavajući rastuću percepciju EU ne samo kao pasivnog posmatrača već i kao aktera koji stabilizuje autoritarne režime poput Vučićevog. Time se otvara pitanje da li EU i dalje može igrati progresivnu ulogu u regionu ili je izgubila kredibilitet kod novih generacija politički angažovanih građana.
Istovremeno, rastući osećaj društvene nepravde i ekonomske frustracije nije specifičan samo za Srbiju. Hrvatska je, na primer, nedavno doživela talas protesta i bojkota usmerenih protiv rasta troškova života i korporativne pohlepe (poznate u ekonomskom žargonu kao prodavčeva inflacija), što pokazuje da su slične tenzije prisutne širom bivše Jugoslavije. Ovo nagoveštava da nezadovoljstvo i socijalna mobilizacija nisu izolovane pojave već deo šireg regionalnog obrasca. Ključno pitanje ostaje da li takvi pokreti mogu prevazići fragmentisane izraze nezadovoljstva i prerasti u ozbiljan izazov dominantnom neoliberalnom poretku.
Zaključak knjige da je Jugoslavija uništena iznutra, a ne spolja (kako je tvrdio Aleksa Đilas, 1993), ostaje ubedljiv. Iako su spoljašnji faktori, poput gubitka strateškog položaja Jugoslavije s padom socijalizma, odigrali određenu ulogu, njihova važnost bila je manja u poređenju s unutrašnjim kontradikcijama. Ova perspektiva naglašava značaj unutrašnjih problema Jugoslavije, dok osporava pojednostavljene narative koji ističu spoljnu intervenciju.
Na kraju, knjiga nudi snažnu i višeslojnu perspektivu za razumevanje socijalističke Jugoslavije, ali bi uravnoteženije razmatranje neideoloških faktora i uključivanje analize savremenih paralela, od elite i narodne mobilizacije do uloge međunarodnih aktera poput EU, obogatilo njenu analizu i proširilo njenu relevantnost za tumačenje ne samo složene istorije Jugoslavije već i njenih dugoročnih posledica za političke procese u savremenoj Srbiji.
Peščanik.net, 13.03.2025.
JUGOSLAVIJA