Prikaz knjige Susan Neiman „Learning from the Germans: Race and the memory of evil / Učiti od Nemačke: rasa i sećanje na zlo“, Farrar, Straus and Giroux, avgust 2019.

Početkom decembra prošle godine nemačka kancelarka Angela Merkel posetila je Auschwitz-Birkenau, koncentracioni logor u kojem je tokom holokausta ubijeno preko milion Jevreja. Uz najavu nove velike donacije fondaciji koja se stara o ovom spomeniku, rekla je: „Ovi zločini jesu i ostaće deo nemačke istorije o kojem se mora stalno iznova govoriti“.

Posvećenost Nemačke sećanju na holokaust danas je opšteprihvaćena činjenica koja se ogleda ne samo u govorima poput ovog Angele Merkel već i u mnoštvu nemačkih spomenika koji održavaju sećanje na žrtve. Berlinski Spomenik ubijenim Jevrejima Evrope verovatno je najpoznatiji od njih. Sačinjen od gotovo 3.000 betonskih stubova, on odaje poštu jevrejskim žrtvama holokausta i živo osećanje Nemačke da se mora iskupiti za svoje zločine. Spomenik koji je političar ekstremne desnice Björn Höcke 2017. nazvao „spomenikom srama“ i kultura pokajanja koju on predstavlja nalaze se i u osnovi jednog paradoksa: čini se da nacija koja je počinila najsramniji zločin u istoriji, koja je izumela nacizam, uspešnije od drugih odoleva sirenskom zovu nove radikalne desnice.

Godine 2017, dok se svet suočavao s brexitom, usponom Donalda Trumpa i brigama zbog francuskog Nacionalnog fronta, pokušao sam da objasnim tu zagonetku u jednom članku za Atlantic. Tu tvrdim da je jedinstveni odnos Nemačke prema sopstvenoj prošlosti – način na koji ona održava sećanje na holokaust i formalizuje stid zbog njega kao ugaoni kamen nacionalnog identiteta – razlog što je ta zemlja izbegla veliki talas desnice.

Nisam bio jedini koji je tako mislio. Šest meseci posle mog teksta filozofkinja Susan Neiman, koja je na čelu Einsteinovog foruma u Berlinu, objavila je kratak članak u Miami Heraldu u kome je iznela slične tvrdnje. Ove godine ona je objavila svoju proširenu argumentaciju u knjizi koja se obraća posebno Amerikancima i tvrdi da u suočavanju sa sopstvenom dugom istorijom rasizma i rasnog ropstva imamo mnogo da naučimo od načina na koji su Nemci denacifikovali svoju zemlju i nastavili da čuvaju sećanje na holokaust.

Ta knjiga je proširena oda nemačkom „radu na prošlosti“ (Vergangenheitsbewältigung) i kritičko istraživanje načina na koji bi nemački primer mogao poslužiti Americi koja je tek započela – mnogi bi rekli jedva započela – rad na sopstvenoj rasističkoj prošlosti. Budući da je Nemačka „naučila najviše potrebnih lekcija iz sopstvene rasističke prošlosti“, kaže Neiman, bila je pošteđena najgoreg populizma ekstremne desnice. Sjedinjene Države bi zato dobro uradile kada bi se ugledale na nju. „Teško je zamisliti izbor Donalda Trumpa za predsednika SAD“, nastavlja Neiman, „da su Amerikanci uradili domaći zadatak iz istorije.“

Možda ćete pomisliti da se slažem sa stavom da rad na prošlosti može pomoći u imunizaciji protiv revanšizma desnice. Najzad, naše argumentacije su uglavnom iste.

Ali nekoliko meseci posle objavljivanja mog članka, Alternativa za Nemačku (AfD), partija krajnje desnice koja propoveda poricanje klimatskih promena, ksenofobiju i ratoborni nacionalizam, postala je, posle saveznih izbora, treća partija u nemačkom parlamentu. Danas je ta partija zvanično lice opozicije u koalicionoj vladi Angele Merkel. Pored toga, poslednjh godina u Nemačkoj ima sve više zločina iz mržnje protiv imigranata i Jevreja.

Brza promena izbornih rezultata AfD-a naterala me je da se zamislim. Ako smo Neiman i ja u pravu, to jest ako ako su nemački načini održavanja sećanja na prošlost zaštitili tu zemlju od političara s krajnje desnice koji ugrožavaju demokratiju širom zemaljske kugle, zašto je AfD doživeo tako ogroman uspeh – i čak nakratko ugrozio kancelarski položaj Angele Merkel? Štaviše, Neiman tvrdi da je Istočna Nemačka otišla dalje od svoje zapadne bliznakinje u pokajanju za nacističke zločine. Ako je tako, zašto je AfD izgradio svoju najjaču bazu podrške u istočnim delovima Nemačke?

Ukratko, mada se slažem s tvrdnjom Susan Neiman da je Nemačka mnogo uradila na sprečavanju da rasizam i ksenofobija ponovo ovladaju njenom nacionalnom imaginacijom, ne mislim da je rad na prošlosti dovoljan. Na kraju, mada i dalje verujem da nacije moraju da se suoče sa svojom nasilnom i sramnom prošlošću, ne delim više optimističko uverenje Susan Neiman da je to dovoljno. Niti smatram da je moralno postaviti taj problem u instrumentalni okvir.

Neiman i ja se slažemo u mnogo čemu, posebno u vezi sa činjenicom da je tokom prethodnih 75 godina Nemačka uložila izvanredan, čak jedinstven napor u suočavanju sa nacizmom i holokaustom.

Danas sećanje na holokaust stoji u središtu nemačkog identiteta. Ali odnos te zemlje prema sopstvenoj prošlosti nije uvek bio jednostavan. Neposredno posle rata većina Nemaca je izražavala simpatije sa Savezničkim programom denacifikacije (godine 1946. 78 odsto Nemaca je odobravalo Nirnberške procese). Ali, kao što kaže Neiman, većina se brzo okrenula protiv tih inicijativa. Četiri godine kasnije, na primer, podrška Nirnberškim procesima pala je na 38 odsto.

U to vreme su Nemci već odlučili da o sebi misle kao o žrtvama rata. Zar nisu pretrpeli teške ljudske gubitke na istočnom frontu? Zar nisu mnogi Nemci pomrli u sovjetskim logorima za ratne zarobljenike? Zar saveznički avioni nisu bombardovali njihove gradove i ubili stotine hiljada civila? Mnogi u Nemačkoj su imali čvrsto uverenje da su Hitler i SS krivi za zločine zbog kojih milioni Nemaca nezasluženo pate. Do kraja 40-ih godina 20. veka, oko 50 odsto Nemaca je smatralo da je „nacional-socijalizam bio dobra ideja koja je loše realizovana“.

U Zapadnoj Nemačkoj je Konrad Adenauer, prvi kancelar te zemlje, učestvovao u širenju tih bajki i ometao nastojanja saveznika na denacifikaciji. On je verovao da građenje stabilne demokratije na nemačkom tlu zahteva zaborav, ako ne i oproštaj fašističkih zločina (dakle, suprotno tvrdnjama Susan Neiman).

Adenauerova vlada je donela niz zakona kojima su izbrisani kriminalni dosijei nacista. Godine 1951, Zapadna Nemačka je mnogima od njih ponovo obezbedila posao u državnoj administraciji i penziju. Te mere su doprinele onome što istoričarka Mary Fulbrook naziva „renacifikacijom“ u Zapadnoj Nemačkoj. Neiman smatra da taj period liči na današnju situaciju u SAD: znamo da su postojali ropstvo i segregacioni zakoni, ali većina nas više voli da o tome ne govori i ne misli.

Ako je Adenauer nešto uradio kako treba, onda su to bili pregovori o prvoj u nizu reparacija žrtvama holokausta. Godine 1952. zapadnonemačka vlada i nova država Izrael složili su se o paketu reparacija od tri milijarde maraka Izraelu i 450 miliona maraka Svetskom jevrejskom kongresu. Time je započela tradicija nemačkog plaćanja ratnih reperacija: Nemačka je dosad isplatila više od 89 milijardi dolara, uglavnom pojedincima koji su preživeli holokaust.

Pored reparacija, Nemačka je decenijama pronalazila sve nijansiranije načine da svoje građane suočava sa prošlošću. Jedno od najvećih postignuća, tu se Neiman i ja slažemo, jeste način na koji se u Nemačkoj javno čuvaju sećanje na nacizam i holokaust. Nemoguće je posetiti Nemačku a ne naići na spomenike, male i velike, koji navode prolaznika da se seti holokausta: to može biti spomenik nekoj pojedinačnoj žrtvi ili mesto na kome su spaljeni sinagoga ili geto. Krajolik Nemačke je prošaran hiljadama spomenika – od malih „kamenova spoticanja“ koji obeležavaju mesto na kome su žrtve živele, preko sarbrikenskog Mesta skrivenog spomenika, do grandioznog spomenika u centru Berlina. Ti spomenici su nemački odgovor na pitanje koje je profesor E. J. Young ovako postavio: „Kako država inkorporira svoje zločine protiv drugih u nacionalni spomenički pejzaž? Kako država pripoveda, a mnogo manje komemoriše, litaniju o svojim nedelima čineći ih delom svog razloga postojanja?“

Najposećeniji nemački spomenik koji čuva sećanje na holokaust je Spomenik ubijenim Jevrejima Evrope – završen 2003 – koji se nalazi na samo nekoliko koraka od Rajhstaga i Brandenburške kapije. Po rečima njegovog tvorca Petera Eisenmana, to more betona treba da evocira sledeće: „Kad naizgled racionalan i uređen sistem postane prevelik i nesrazmeran svojoj nameravanoj svrsi, on gubi dodir s ljudskim umom. Tada on počinje da otkriva urođene poremećaje i potencijal za haos u svim prividno uređenim sistemima“. Drugim rečima, svi smo kadri da izvršimo masovno ubistvo koliko god da sebe smatramo civilizovanima.

Ovaj spomenik, međutim, ima svoje kritičare. Začudo, Neiman je jedna od njih. „Pokušala sam da razmišljam o Aušvicu ili o milionima ubijene dece u čije su ime, između ostalih, podignute te stele“, seća se Neiman. „Nisam uspela. Pošto sam se neko vreme provlačila između njih, otišla sam odatle nezadovoljna“. Neobično je što u knjizi čiji je glavni cilj pohvala Nemačkoj za rad na sopstvenoj prošlosti Neiman ostaje skeptična prema najvidljivijem delu tog procesa. Još je neobičnije što spomenik koji ona smatra boljim nije, strogo govoreći, posvećen holokaustu niti je nemački.

Ako krenete ka istoku duž reke Špre, koja preseca Berlin, uskoro dolazite do velike zelene oaze poznate kao Treptover park. Tu su sovjetske trupe, koje su ušle u Nemačku 1945. i tu ostale do 1994, podigle džinovski spomen-park svojoj pobedi nad nemačkim fašizmom. Tom kompleksu se Neiman bezrezervno divi.

Kad stupimo na njegovo ogromno područje – desetak fudbalskih terena – najpre vidimo skulpturu pogružene žene od belog kamena. Kada se okrenemo sagledavamo ceo kompleks: oko 200 metara dalje nalazi se statua sovjetskog vojnika visoka 12 metara. On u jednoj ruci drži malo dete, a u drugoj mač kojim je presekao kukasti krst. Između žene i vojnika nalaze se 16 kamenih sarkofaga sa Staljinovim citatima. Spomenik je prožet totalitarnom histerijom karakterističnom za staljinističku umetnost i arhitekturu.

Ne slažem se s Neiman ne samo zato što smatram da je berlinski spomenik posvećen holokaustu originalniji, nego i zato što njena pohvala staljinističkom ruglu ukazuje na jedan značajan problem: u knjizi se, naime, insistira na tome da je „u radu na prevladavanju nacističke prošlosti Istočna Nemačka odmakla znatno dalje nego Zapadna“.

Neiman, naravno, nije izmislila taj argument. Istoričari su dugo govorili da su za vreme okupacije i 50-ih godina 20. veka Sovjetska zona i nova istočnonemačka vlada bile daleko ambicioznije u oslobađanju društva od bivših nacista. Istočna Nemačka i sovjeti doneli su gotovo 13.000 presuda počiniocima nacističkih zločina. Zapadna Nemačka i zapadne zone imale su upola manje presuda u trostruko većoj populaciji. Socijalistička ideologija pozicionirala je Istočnu Nemačku kao fundamentalno antifašističku državu izgrađenu naporima komunističkog otpora Hitleru i suprotstavljenu onome što je videla kao neiskorenjeni fašizam svog zapadnog suseda.

U tom smislu Neimen ne greši kad kaže da je u Istočnoj Nemačkoj posvećenost prevladavanju nacizma bila veća nego u Adenauerovoj Zapadnoj Nemačkoj. Ali ona propušta da kaže da je DDR propagirao jednostrano viđenje nacizma i holokausta, koje je stavljalo komuniste u središte priče i uglavnom zanemarivalo stradanje drugih grupa. Kada je u Sovjetskoj zoni podnet predlog zakona o restituciji, kojom se predlagalo vraćanje jevrejske imovine ukradene pod nacizmom, Centralni komitet Partije socijalističkog jedinstva je odgovorio: „Ako priznamo pravo na nadoknadu štete samo ćemo ojačati jevrejske kapitaliste”. Zakon koji je konačno donet u oktobru 1949. davao je povlašćen položaj komunistima koji su se borili protiv režima u odnosu na Jevreje, koji su, iz vizure komunističkih vlasti, bili puke žrtve. U njemu nije bilo odredbe o vraćanju ukradene jevrejske imovine.

Štaviše, istočnonemačke čistke bivših nacista često su „čistile“ i političke protivnike socijalističkog režima. Staljinova tajna policija (NKVD) držala je 10 posebnih logora u Sovjetskoj zoni. Iako su zvanično bili namenjeni za interniranje bivših nacista, među 120.000 zatvorenika nalazili su se i „politički protivnici i ljudi koji su hapšeni iz čiste samovolje“. Godine 1950, za nekoliko nedelja osuđeno je više od 3.000 takvih zatvorenika; među njima 33 na smrt, a 90 odsto na više od 10 godina zatvora. Kasnije će ta suđenja biti nazvana Valdhajmski procesi.

Dok je Zapadna Nemačka od 1949. do 1989. napredovala ka javnijem obračunavanju s nasleđem nacizma i holokausta, Istočna Nemačka se zaglibila u mitu da je ona bila i ostala čisto antifašistička država, neukaljana nacional-socijalističkim nasleđem. Dok je Zapadna Nemačka nastavila da izvodi na sud bivše saučesnike u holokaustu, u Istočnoj Nemačkoj su procesi uglavnom prestali krajem 50-ih. I dok su javne debate o saučesništvu nemačkih građana potresale Zapadnu Nemačku tokom celog Hladnog rata, Istočna Nemačka nije tolerisala neslaganja sa zvaničnom verzijom da su komunisti bili najveće žrtve fašizma i da su oni istrgli Nemačku iz njegovog zagrljaja.

Uverenje Susan Neiman da je istočnonemačka denacifikacija bila nedvosmisleno bolja od zapadnonemačke ukazuje na nekritički odnos prema izvorima. Da, u nekim aspektima Istočna Nemačka je zaista bila bolja: kasnih 40-ih i ranih 50-ih njena vlada i sovjeti nesumnjivo su agresivnije gonili bivše naciste i uklanjali ih s javnih položaja. Ali u drugim aspektima, zapadnonemačka postignuća su vernija istini zločina koje su počinili Nemci. Na kraju krajeva, pristup obe zemlje imao je svoje nedostatke.

Šira argumentacija Susan Neiman o istorijskom pamćenju sudara se sa jednom činjenicom: ako je Istočna Nemačka tako sjajno prevladala svoju nacističku prošlost, i ako uspešan rad na prošlosti štiti protiv desnog ekstremizma, zašto onda ankete pokazuju da AfD najbolje prolazi u pokrajinama koje su činile Istočnu Nemačku? Dovoljno je da pogledamo mapu nemačkih izbora iz 2017. i jasno ćemo to videti. Veći deo nekadašnje Zapadne Nemačke obojen je svetloplavo, što ukazuje na slabu podršku AfD-u. Ali pet saveznih država (ne računajući Berlin) koje su činile DDR obojene su tamnoplavo. Ove godine su 3 od tih 5 država održale regionalne izbore i u svakoj je AfD osvojio drugo mesto. A u novije vreme verovatnoća da imigranti postanu žrtve zločina iz mržnje 10 puta je veća u istočnim delovima Nemačke nego na zapadu.

Verujem da razlog uspeha desnih partija u Nemačkoj nema nikakve veze sa radom na prošlosti. Insistirati na takvoj vezi znači prevideti dve važne stvari. Pre svega, pokušaji poređenja istočnonemačkog i zapadnonemačkog pristupa procesu poznatom kao Vergangenheitsbewältigung donekle su neistorični, jer se najinventivniji javni izrazi stida – za razliku od pristupa odgovornosti pred zakonom – uglavnom pojavljuju u Nemačkoj posle ujedinjenja, što znači da nisu rezultat posebnog istočnog ili zapadnog pristupa tom problemu. Drugo, uspeh AfD-a u bivšoj Istočnoj Nemačkoj lako se može objasniti propustima ujedinjenja i ekonomske politike, koji su na veoma različite načine uticali na dve strane nekada podeljene nacije.

Mada se AfD služi ksenofobijom, njegova privlačnost u bivšem DDR-u ne proizlazi samo iz rasizma. Iako je istočnonemačka diktatura imala mnogo problema, ona je uspevala da mnogim svojim građanima obezbedi osnovni životni standard i osećanje svrhe. Istočni Nemci često su verovali da učestvuju u izgradnji sveta u kome će postojati više pravde i jednakosti. Kada je socijalizam iznenada doživeo krah 1989, to se dogodilo zato što je stotine hiljada Istočnih Nemaca želelo demokratiju – ali mnogi od demonstranata su želeli i da sačuvaju svoju socijalističku državu i učine je boljom.

To komešanje se završilo ujedinjenjem koje je bilo munjevito i brutalno. Istočni Nemci, naviknuti na državu blagostanja od kolevke pa do groba, najednom su se našli bez posla. Nova vlada je uklonila korumpiranu, skandalima ovenčanu birokratiju poznatu kao Treuhand da bi likvidirala istočnonemačku industriju. Dotadašnji činovnici su bili zamenjeni činovnicima iz zapadnog dela zemlje. Oni koji su uspeli da zadrže svoja radna mesta otkrili su da su plaćeni manje od svojih zapadnih kolega. Nezaposlenost u istočnoj Nemačkoj i dalje je viša nego na zapadu, a dohodak po glavi stanovnika je znatno niži.

Razlog zašto je bivši DDR tako plodno tlo za AfD može se objasniti nesrećnim nasleđem ujedinjenja. Tamošnji glasači su doživljavali sirovi antifašizam koji je često propuštao da pomene da su Jevreji stradali u holokaustu. Posle ujedinjenja, ti glasači su postali žrtve pohlepne šok terapije koja je uzdrmala njihov svet. Pozivajući se na njihove frustracije, AfD nudi jednostavnu formulu: glasajte protiv establišmenta, glasajte protiv imigranata koji će vam preoteti radna mesta i kulturu, glasajte za istinsku alternativu.

Amerikancima bi sve ovo moralo zvučati poznato, jer u SAD je upravo u toku debata o tome da li je Donald Trump pobedio na izborima zahvaljujući urođenom rasizmu glasača, njihovim strahom od ekonomskog kraha ili zbog nekog drugog oblika ozlojeđenosti. Neiman je među onima koji za Trumpov uspon krive pre svega rasizam, dok ja smatram da je reč o kombinaciji sva tri činioca. Rasizam i ksenofobija su jezici kojima govori ekstremna desnica, ali njen uspeh je zasnovan i na dubokom otporu glasača prema svetu koji se menja. Oni koji misle kao Neiman previđaju da presudni faktor u Mičigenu, Viskonsinu i Pensilvaniji – državama koje su Trumpu donele pobedu – nisu bili novi Trumpovi glasači, već Obamini glasači koji nisu glasali. Drugim rečima, to nisu rasisti u jednostavnom smislu, već pre ljudi razočarani ekonomskim politikama neoliberalne države.

Kada hvali nemački Vergangenheitsbewältigung i Baracka Obamu, Neiman previđa ogroman društveno-ekonomski jaz koji se otvorio u Nemačkoj i u SAD u prethodnoj generaciji. Obama se nije mnogo trudio da smanji nejednakost. Podigao je poreze samo marginalno za najbogatije i dopustio da umanjeni porez na nasledstvo postane zakon (da i ne pominjem još goru politiku njegovih prethodnika). Iako Amerikanci danas često vide Nemačku kao svetionik napretka, i u Nemačkoj je poslednjih godina nejednakost doživela vrtoglavi uspon. A ožiljci od gvozdene zavese još nisu zarasli, ni fizički ni mentalno. Istočni Nemci još nisu zaboravili šta su izgubili (ili misle da su izgubili) 1989. godine.

Rad na prošlosti ne može vratiti pripadnicima generacije traumatizovane finansijskom krizom iz 2008. njihove izgubljene 20-e i 30-e godine života, niti on sam može smanjiti ogromne razlike u bogatstvu i dohotku koje nagrizaju demokratiju. Trump je pobedio zato što se služio rasističkom i ksenofobičnom retorikom, ali i zato što je ubedio dovoljan broj mladih, razočaranih ljudi da je bolje glasati za njega – ili uopšte ne glasati – nego glasati za avatara establišmenta koji je oteo našu zemlju. AfD ugrožava nemačku demokratiju ne samo zato što obojene ljude pretvara u žrtvene jarce, već i zato što postoje stvarne društvene i ekonomske frustracije koje pothranjuju rasizam i ksenofobiju.

Amerikanci bi morali da se bave ropstvom isto onako neodložno kao što su Nemci morali da se bave holokaustom. Ali iz moralnih, ne iz političkih razloga. Postoji moralna obaveza da se priznaju zločini robovlasništva, Jim Crow zakoni i genocid nad američkim starosedeocima. Rado bih delio optimističko uverenje Susan Neiman da bi to našoj zemlji donelo više demokratije i stabilnosti – ali smatram da to moramo uraditi čak i ako ne bi bilo tako. Više ne vidim snažnu povezanost između rada na prošlosti i života u sigurnoj demokratiji. Bojim se da retorika iskupljenja nije dovoljna; bez odgovarajućih ekonomskih, društvenih i političkih strategija, osuđeni smo na ponavljanje istih grešaka.

Samuel Clowes Huneke, Boston Review, 16.12.2020.

Prevela Slavica Miletić

Peščanik.net, 30.01.2020.

Srodni link: London Review of Books – Dok statue spavaju

BLACK LIVES MATTER
HOLOKAUST
REVIZIJA ISTORIJE