(Trajna) nedovršenost države?

POVODOM GODIŠNJICE ATENTATA NA ZORANA ĐINĐIĆA

Nedovršenost države, koju je Đinđić video kao uzrok unutrašnjih protivrečnosti u jugoslovenskoj federaciji¹ i kasnije u Srbiji njegovog vremena, do danas se već u značajnoj meri normalizovala kao stanje stvari i svesti. Politički akteri i društvo u Srbiji sa njom ozbiljno računaju; ona je postala značajan deo identitetske legitimacije društva koje kao da ne bi umelo da funkcioniše izvan kategorija fiktivnog suvereniteta i zamrznutog konflikta na Kosovu. Uzimajući Đinđićevu postavljenu dijagnozu i hronologiju pojave izlazi da ova nedovršenost institucija i neizvesnost državnog statusa na različite načine traju neprekidno od druge polovine 60-ih godina prošlog veka, dakle već pola stoleća. Godišnjica atentata na prvog demokratski izabranog premijera Srbije čini se kao dobar povod da se razmotri istorijski kontekst ovih prvih 50 godina naše nedovršenosti. Nije zgoreg, naime, biti pripravan za nastupajuće godišnjice. Počećemo od socijalističke Jugoslavije.

Socijalistička država kao „otvorena protivrečnost“

Đinđić je još 1986. pisao da imanentni problem socijalizma leži u njegovoj polazišnoj kontradikciji, u tome što on „nije trebalo da postane država, ali je na to bio prinuđen“.² Socijalistički pokret je od Marksovog vremena zasnovan na negaciji klasičnog koncepta države i usmeren na njeno prevazilaženje revolucionarnom tehnologijom osvajanja vlasti. Njegove vođe, srasle sa idejom neprestane revolucije, bile su zatečene u trenutku kada je njihov pokret trebalo da se konstituiše u državu. Đinđić sugeriše da socijalizam tada bez mnogo promišljanja pozajmljuje od klasičnog građanskog poretka čitav institucionalni dekor državnosti, parlamenata, izbora, ministarstava i njima odgovarajućih koncepcija ustavnosti, zakonitosti i suverenosti ― doduše sve to bez njihovih izvornih sadržaja, funkcije i svrhe. Đinđić sugeriše da od tada datiraju problemi i kontradikcije između onoga što je u klasičnoj političkoj teoriji proklamovani delokrug rada neke institucije i načina kako je ona zasnovana u socijalističkom režimu.

Analizirajući svaki pojedinačni segment socijalističke državnosti, on nalazi da su u njegovim okvirima nosioci suvereniteta i ustavotvorne vlasti fiktivni, da je opseg funkcionisanja pravne države potpuno proizvoljno i arbitrarno postavljen, da proklamovani ustavi ne služe da uspostave kontrolu i za ograničenje delokruga vlasti, kao i da izbori u ovim državama ne dovode do njene preraspodele. Ideološki suprotstavljena izvornim koncepcijama ustanova koje je pozajmila iz građanskog društva „socijalistička država je otvorena protivrečnost“. Ova Đinđićeva smela tvrdnja iz 1986, znači iz vremena kada su poluge vlasti ideološkog režima i dalje bile jake, odnosi se i na Jugoslaviju i na ostale socijalističke zemlje.

Jugoslavija nije nikada bila federacija

Pojmovna i konstitucionalna zbrka se, po Đinđiću, nalazi i u materiji koja određuje jugoslovenski federalizam. Kao što jugoslovenska država i pored priznanja spolja u mnogo čemu iznutra nije bila država, tako ni njen nominalni federalizam nije zadovoljavao minimum kriterijuma definicije federalizma iz domena političke teorije. Đinđić smatra da politički sistem u Jugoslaviji nikada nije uspostavio balans moći između republičkih i federalnih vlasti, kao ni delatne mehanizme njihove međusobne kontrole. S druge strane, u njemu nikad nije proradio mehanizam koji omogućuje istovremeno efikasno dejstvo vlasti na lokalnom (republičkom) i saveznom nivou. U prvom ustavno-pravnom (avnojskom) periodu jugoslovenskog socijalizma (1943-1966) efikasna je bila samo centralna vlast. Đinđić na nekoliko mesta ističe paradoksalnost ovog vremena u kojem je do kraja bio afirmisan princip federalnog uređenja zemlje, a Jugoslavija je bila „najunitarističkija u celoj svojoj istoriji“. Uzurpacija monopola vlasti nije bila izvedena u ime neke etničke grupe, već u ime partije na vlasti.³

Jugoslavija kao nedovršena država

Ono što se obrazovalo posle Brionskog plenuma, kroz ustavne amandmane i donošenje novog ustava, Đinđić metaforički određuje kao „slobodni pad u konfederalizam“. Federalne jedinice dobile su pseudo-državni karakter, a vlast na federalnom nivou je gotovo u potpunosti prestala da postoji. Umesto uspostavljanja efikasne kontrole vlasti koja bi omogućila funkcionisanje federacije došlo je do njene „disperzije“. Unutrašnje uređenje u Jugoslaviji u ovom periodu izmiče strukturnom određivanju, jer se ispoljava u okvirima onoga što je Đinđić nazivao „projekat večnog dogovaranja“ i stalnog „konfederalizovanja koje se nikada neće i ne može završiti“. Đinđić je u naslovu svoje zbirke eseja objavljene 1987. Jugoslaviju odredio kao „nedovršenu državu“.

U periodu od kraja 60-ih godina prošlog veka Jugoslavija se konstituisala u formulama „federiranja federacije“, „dogovorne ekonomije“, „maksimuma dogovaranja uz minimum dogovora“ itd. U osnovi, njen politički sistem nije bio federacija ali još uvek se nije dovršio, tj. konstituisao ni kao konfederacija; bio je dakle nedovršen. Sistem se iscrpljivao u unutrašnjem konfliktu koji se nije mogao dovršiti, jer glavni politički akteri očigledno nisu mogli, a možda nisu ni želeli da se on dovrši. Država je mogla dobiti dovršenu formu kao federacija ili konfederacija, ali ona je uporno nastavljala da svoju egzistenciju naslanja na svoje unutrašnje protivrečnosti.⁴

Đinđićev pledoaje za Jugoslaviju

Pored ovih načelnih pitanja, a u neposrednoj vezi sa njima, Đinđić se bavio i tematikom međuetničkih odnosa u socijalističkoj Jugoslaviji i preuređenjem konstitucionalnih odnosa u jugoslovenskoj verziji federalizma. Načelna kritika tada vladajućeg „etničko-teritorijalnog“ koncepta federalnih jedinica i promišljanje o primerenoj i prihvatljivoj formuli njegovog redefinisanja, stalno su prisutni u njegovim spisima u pomenutom periodu. Zaokruženu formu ove misli dobijaju u januaru 1990, dakle u pretposlednjoj godini postojanja južnoslovenske državne zajednice, kada je Đinđić predlagao uvođenje trodomnog skupštinskog sistema koji bi u okvirima sistema federacije omogućio istovremeno zastupanje individualnih prava građana, konstitutivna prava subjekata federacije i kolektivna prava etničkih grupa.⁵ Jugoslovenska zajednica je, tako, u jednom beznadežnom vremenu i na samom izmaku svog postojanja, u formi pledoajea dobila verovatno poslednji program svog državnog preustrojstva.

Ovaj model preuređenja federacije u nekim obrisima nalikuje na belgijski model etničkog federalizma. Ne treba posebno napominjati da Đinđićev pledoaje za Jugoslaviju nije imao nikakvog uticaja na razvoj prilika i na konačni kraj postojanja jugoslovenske državne zajednice. Za Jugoslaviju dakle nije bilo nade; ona je umrla kao nedovršena i nedorečena državna formacija. Da li je bar Srbija u nastupajućim vremenima poprimila makar minimum preduslova da se može smatrati „dovršenom“?

Srbija kao (trajno) nedovršena država

Specifičnost položaja Srbije u okvirima onoga što Đinđić naziva brionskom Jugoslavijom bila je složenija od ustrojstva drugih jugoslovenskih republika. U nedovršenoj Jugoslaviji, koja je proživljavala svoju dinamiku konfederalizovanja, istovremeno se sličan proces „federiranja“ odigravao i između Srbije i njenih pokrajina. Pravni status tzv. uže Srbije bio je naročito problematičan jer, kako je često isticano, formalno-pravno nije ni bio definisan kao poseban društveno-politički subjekt, a u osnovi su se ingerencije republičkih organa odnosile samo na ovu teritoriju. Generacije srpskih recentralista koji su bili više (Draža Marković) ili manje (Ivan Stambolić i Dragiša Buca Pavlović) nacionalno orijentisani, istrajavale su na razrešavanju nelogičnosti u ustavno-pravnom statusu najveće jugoslovenske republike. Ivan Stambolić je navodno jednom prilikom tražio od Kardelja da se konačno preseče ovaj čvor: „ili Srbiji treba vratiti atribute državnosti… ili, kako se krenulo, stvar izvesti do kraja – izvršiti federalizaciju Srbije“. Prema Stambolićevom svedočenju, Kardelj je odbacio ovu drugu mogućnost, jer je bila neprihvatljiva za „srpski narod“ koji je dakle bio osuđen da živi u pravno nedorečenom sistemu.⁶ Sledeći Đinđićevu terminologiju, Srbija se u to vreme ukazuje kao dvostruko nedovršena, naime, kao nedovršena „federirajuća“ država u okviru šire nedovršene „konfederalizujuće“ državne zajednice (SFRJ).

Nedovršenost Srbije tokom 90-ih godina prošlog veka, u vreme ratova „u kojima nije učestvovala“ i teritorijalnih pretenzija „koje nije istakla“ dobija na kraju gotovo bezizlazni i trajni karakter nerešenim statusom Kosova posle tzv. Kumanovskog vojno-tehničkog sporazuma. U jednom od svojih poslednjih intervjua 21. februara 2003. Đinđić izražava frustraciju povodom ćorsokaka u koji je država dovedena i poput Stambolića traži, ovaj put od organa UN-a, da donesu odluku, naime da počnu da vraćaju neke ingerencije Srbije na Kosovu ili da proglase njegovu nezavisnost. Imperativ da Srbija državno-pravno konačno dobije dovršenu formu, kakva god ona bila, preteže čak i nad dugoročno predočenim državnim interesom. Đinđić je u ovom intervjuu istakao da je pokrenuo „ofanzivu“ u svetskim diplomatskim krugovima i da se nada da bi do sredine 2003. kosovski čvor trebalo da počne da se razvezuje. Ubrzo posle ovog intervjua Đinđić je ubijen.

Srbija je nastavila da bude nedovršena sve do današnjih dana, kada njena diplomatija proslavlja uzastopne „pobede“ nad samoproglašenom „lažnom“ državom Kosovo. Kada je ministar Dačić pobedio kosovsku stranu po pitanju prijema u UNESKO, ova je odgovorila odlaganjem formiranja Zajednice srpskih opština. Kada ih je još ubedljivije „pobedio“ u Dubaiju, povodom učlanjenja u INTERPOL, odgovor Kosova je bio uvođenje taksi koje će na godišnjem nivou prouzrokovati oko 400 miliona evra štete u spoljno-trgovinskom bilansu Srbije. Za neodgovorne predstavnike političke elite u Srbiji Kosovo ima svoju upotrebnu vrednost; ono je spasonosna slamka za koju se mogu uhvatiti kada nastupe problemi ili ponestane demagoške inspiracije. Fascinantno je ipak da i posle pola veka nedovršenosti društva i države i 16 godina od atentata na Zorana Đinđića, nema ni naznake da stvari neće nastaviti da se odvijaju po istoj inerciji i u narednim godinama i decenijama.

Autor je izvršni director CISiD-a.

Peščanik.net, 12.03.2019.

Srodni link: Saša Ilić – Bulevarom Zorana Đinđića

TEMA – ATENTAT

JUGOSLAVIJA

1. Zoran Đinđić, Jugoslavija kao nedovršena država, Beograd, 1987.
2. „Država je važna stvar“, Književne novine, Beograd (jun 1986).
3. Zoran Đinđić, Jugoslavija kao nedovršena država, Beograd, 1987, str 19-34.
4. Zoran Đinđić, Jugoslavija kao nedovršena država, Beograd, 1987, str 19-34. Isti, „Jugoslavija na jugoistoku“ Književne novine, Beograd, 1. mart 1989. Isti, „Ko je konzervativan u Jugoslaviji“, Književne novine, 15. februar 1989.
5. Zoran Đinđić, Pledoaje za Jugoslaviju, Stav, 26. januar 1990.
6. Ivan Stambolić, Put u bespuće, Beograd, 1995, str. 71.